Giriş

Devlet Demiryolları (TCDD), Türkiye’nin ulaşım altyapısının temel taşlarından birini oluşturan, ülke çapında demiryolu hatlarının işletmesinden sorumlu bir kamu kurumudur. Demiryolları, hem şehir içi hem de şehirlerarası taşımacılığı sağlayarak, ekonomik ve sosyal kalkınma için hayati bir rol oynar. Bu nedenle, demiryollarının inşası, iyileştirilmesi ve genişletilmesi sürekli olarak devlet tarafından desteklenen büyük ölçekli projeler arasındadır. Ancak, demiryolu projelerinin gerçekleştirilmesi sıklıkla kamulaştırma işlemlerini gerektirir. Kamulaştırma, devletin kamu yararı adına özel mülkiyet üzerindeki hakları sınırlayarak, taşınmazların kamu kullanımına sunulmasını sağlayan hukuki bir süreçtir.

Bu makalede, Devlet Demiryolları’nın gerçekleştirdiği kamulaştırma işlemlerinin kapsamlı bir analizi yapılacaktır. Kamulaştırma sürecinin yasal altyapısı, uygulama aşamaları, özellikle hızlı tren hatları bağlamında acele kamulaştırma uygulaması, bu sürecin toplumsal etkileri, karşı karşıya kaldığı zorluklar ve Yargıtay kararlarıyla belirlenen emsal durumlar detaylı bir şekilde ele alınacaktır.

I. Kamulaştırma Nedir ve Hukuki Çerçevesi

Kamulaştırma, kamu hizmetleri ve kamu yararı amacıyla özel mülkiyete ait taşınmazların devlet tarafından, Anayasa’nın ve ilgili kanunların belirlediği şartlar altında, gerçek karşılığı ödenerek zorla alınmasıdır. Türkiye’de kamulaştırma, kamu hizmetinin sağlanabilmesi için özel mülkiyet haklarının sınırlanması ve kamu yararının gözetilmesi amacıyla gerçekleştirilir.

A. Kamulaştırmanın Anayasal ve Yasal Dayanağı

Kamulaştırma yetkisi, Türkiye Cumhuriyeti Anayasası’nın 46. maddesinde güvence altına alınmıştır. Bu maddeye göre:

  • Anayasa Madde 46: “Devlet ve kamu tüzel kişileri, kamu yararı amacıyla, gerçek karşılıklarını peşin ödemek şartıyla, özel mülkiyette bulunan taşınmaz malların tamamını veya bir kısmını kamulaştırmaya yetkilidir.”
    • Bu hüküm, kamulaştırma yetkisinin temel şartlarını (kamu yararı, gerçek karşılık, peşin ödeme) ve yetkili mercileri (Devlet ve kamu tüzel kişileri, dolayısıyla TCDD gibi kamu kurumları) net bir şekilde ortaya koyar.
  • Devamı: “Kamulaştırma bedeli ile ilgili esaslar kanunla düzenlenir.” Bu fıkra, detaylı düzenlemeler için bizi 2942 sayılı Kamulaştırma Kanunu’na yönlendirir.

Devlet Demiryolları gibi kamu kurumları, demiryolu hattı inşa etmek, mevcut hattı genişletmek veya bakım ve iyileştirme yapmak gibi projelerle kamulaştırma işlemlerini yürütürler. 2942 sayılı Kamulaştırma Kanunu, devletin bir taşınmazı kamulaştırma hakkını açıkça verirken, bu süreçte mülk sahiplerinin haklarının da korunacağını garanti altına alır. Kamulaştırma sırasında belirlenen bedel, taşınmazın rayiç bedeli üzerinden belirlenir ve kamulaştırılan kişi ya da kuruma adil bir ödeme yapılır.

B. Kamulaştırmanın Temel Amaçları

  1. Kamu Yararını Sağlamak: Kamulaştırma, yol, köprü, okul, hastane, liman ve demiryolları gibi kamu yararını sağlayan altyapı projelerinin hayata geçmesini kolaylaştırır. Demiryolu projeleri de bu kategoride yer alarak ülke kalkınmasına hizmet eder.
  2. Toplumun Ulaşım İhtiyacını Karşılama: Demiryolları, büyük bir ulaşım ağına sahip olması gereken temel bir altyapı aracıdır. Bu nedenle, kamu yararına olan her yeni demiryolu hattı için kamulaştırma yapılması gerekebilir.
  3. İhtiyaçların Karşılanması: Artan nüfus ve şehirleşme ile birlikte, demiryolu ağlarının genişletilmesi ve modernizasyonu kaçınılmaz hale gelir. Kamulaştırma bu süreçlerin önünü açan bir mekanizmadır.

II. Devlet Demiryolları (TCDD) Kamulaştırma Süreci

Devlet Demiryolları, demiryolu altyapısını güçlendirmek ve yenilemek için çeşitli projeler yürütmektedir. Bu projelerde, kamulaştırma işlemleri belirli aşamalardan oluşur. TCDD’nin kamulaştırma sürecinin her aşaması detaylı bir şekilde ele alınmıştır:

A. Proje ve İhtiyaç Tespiti

Kamulaştırma süreci, öncelikle TCDD tarafından yürütülen proje tasarımı ve fizibilite çalışmalarıyla başlar. Bu aşamada, yeni bir demiryolu hattı inşa edilmesi ya da mevcut hattın genişletilmesi, iyileştirilmesi veya bakım ihtiyacı belirlenir. Proje kapsamında hangi taşınmazların kamulaştırılacağı tespit edilir. Bu süreç, özellikle demiryolunun geçeceği bölgenin harita ve arazi etütlerinin yapılmasını, güzergah belirlenmesini ve teknik çizimlerin hazırlanmasını gerektirir. Kamulaştırma yapılacak alanlar, etüt raporları ve proje çizimleriyle belirlenir ve kamulaştırılacak taşınmazların kapsamı netleştirilir.

B. Kamu Yararı Kararı ve Kamulaştırma Planı

Kamulaştırma işlemi başlatılmadan önce, TCDD ilgili mevzuat hükümlerine göre kamu yararı kararı alır ve bu karar Ulaştırma ve Altyapı Bakanlığı tarafından onaylanır. Kamulaştırılacak araziler için bir plan (Kamulaştırma Planı) hazırlanır. Bu plan, taşınmazın ne şekilde alınacağı, kamulaştırma bedelinin nasıl belirleneceği ve ödeme sürecinin nasıl işleyeceğini içeren bir dokümandır. Hazırlanan kamulaştırma planı, ilgili kamu kurumlarına iletilir ve halkın bilgilendirilmesi amacıyla ilan edilir.

C. Değerleme ve Uzlaşma Teklifi

Kamulaştırma sürecinin en önemli adımlarından biri, taşınmazların değerlemesidir. 2942 sayılı Kamulaştırma Kanunu’nun 11. maddesindeki esaslara göre, kamulaştırma yapılacak her taşınmaz için bağımsız ve objektif bir değerleme raporu hazırlanır. Bu raporlar, taşınmazın mevcut durumu, kullanım amacı, imar durumu, üzerindeki yapılar, konumu ve piyasa değeri hakkında detaylı bilgi verir.

Değerleme raporu tamamlandıktan sonra, TCDD, belirlenen bu bedeli taşınmaz sahibine yazılı olarak uzlaşma teklifinde bulunur. Bu aşama, taraflar arasında anlaşma sağlanarak hukuki sürecin önüne geçilmesi amacıyla önemlidir.

D. Hukuki Süreç ve İtirazlar

  1. Uzlaşma Sağlanamaması: Taşınmaz sahibinin teklif edilen bedeli kabul etmemesi veya uzlaşma sağlanamaması durumunda, kamulaştırma işlemi yasal yollara başvurulmak suretiyle devam eder. 2942 sayılı Kamulaştırma Kanunu’nun 10. maddesine göre TCDD, taşınmazın bulunduğu yerdeki asliye hukuk mahkemesinde kamulaştırma bedelinin tespiti ve taşınmazın TCDD adına tescili davası açar.
  2. Mahkeme Süreci: Mahkeme, dosyayı inceleyerek yeniden bağımsız bilirkişi incelemesi yaptırır ve taşınmazın kamulaştırma tarihindeki rayiç (gerçek) bedelini tespit eder.
  3. İtiraz Hakları: Taşınmaz sahipleri, mahkemenin belirlediği bedele veya bilirkişi raporuna karşı istinaf veya temyiz kanun yollarına başvurarak itirazda bulunabilirler. Yargılama sürecinde delil sunma, tanık dinletme ve hukuki savunma yapma imkanına sahiptirler.

E. Kamulaştırma Sonrası İnşaat ve Uygulama

Mahkeme kararı ile belirlenen bedel, malik adına açılan banka hesabına peşin ve nakit olarak yatırıldıktan sonra, taşınmazın mülkiyeti TCDD adına tescil edilir. Kamulaştırma işlemi hukuken tamamlandıktan sonra, demiryolunun inşaatına başlanır. Kamulaştırılan taşınmazlar üzerinde demiryolu hattı inşa edilir, yol genişletilir ya da mevcut altyapı iyileştirilir.

III. Hızlı Tren Hatları ve Acele Kamulaştırma

Türkiye’deki ulaşım altyapısının modernizasyonu ve hızlı tren hatlarının inşası, ülkenin ekonomik büyümesinin hızlanmasına, toplu taşıma sistemlerinin iyileşmesine ve çevresel sürdürülebilirliğe önemli katkılar sağlamaktadır. Bu projeler için gerekli olan alanların temini, çoğu zaman özel mülkiyete ait taşınmazların devlet tarafından alınmasını gerektirmektedir. Bu noktada, acele kamulaştırma, hızlı tren hatlarının inşası gibi projelerde sıkça başvurulan bir yöntemdir.

A. Acele Kamulaştırma Nedir?

Acele kamulaştırma, 2942 sayılı Kamulaştırma Kanunu’nun 27. maddesinde düzenlenmiş bir prosedürdür. Belirli durumlarda, kamu yararının ivedilikle gerçekleşmesi gerektiği hallerde, taşınmazların devlet tarafından hızla alınabilmesini sağlayan bir yöntemdir. Acele kamulaştırma, genellikle büyük altyapı projeleri, afet durumları veya güvenlik gereklilikleri gibi acil ve önemli durumlarda uygulanır.

Hızlı tren hatlarının inşası da, özellikle uzun mesafeleri hızlı ve verimli bir şekilde kat edebilmek için büyük bir kamu yararı taşır ve çoğu zaman aciliyet gerektirir. Bu tür projelerin zamanında tamamlanabilmesi ve devletin ekonomik kalkınma hedeflerine ulaşabilmesi adına, acele kamulaştırma işlemi zorunlu hale gelebilir.

Detaylı bilgi için tıklayınız.

B. Acele Kamulaştırma Süreci

Acele kamulaştırma süreci, normal kamulaştırma sürecinden farklı olarak bazı adımların hızlandırılmasını içerir:

  1. Acele Kamulaştırma Kararının Alınması: Acele kamulaştırma yapılabilmesi için öncelikle bir kamu yararı kararı alınması ve bu kararın Cumhurbaşkanlığı tarafından onaylanması gerekmektedir. Hızlı tren hatları projelerinde bu karar, genellikle ilgili ulaşım ve altyapı kurumlarının (TCDD) talebi üzerine alınır. Bu karar, taşınmazların kamulaştırılmasının kamu yararına olduğunu ve işlemin hızlandırılmasının gerekli olduğunu belirtir.
  2. Kıymet Takdiri ve El Koyma: Acele kamulaştırma kararının ardından, ilgili idare (TCDD) hızlı bir şekilde kıymet takdiri yapar ve mahkemeye başvurarak belirlenen bedelin malik adına açılacak banka hesabına yatırılmasını talep eder. Mahkeme, bu bedelin yatırılmasına karar verdikten sonra, idareye taşınmaza el koyma yetkisi verir.
  3. Dava Süreci: Taşınmaza el konulsa bile, Kamulaştırma Kanunu’nun 10. maddesine göre normal kamulaştırma davası (kamulaştırma bedelinin tespiti ve tescil davası) sonradan açılır ve süreç tamamlanır. Bu dava sürecinde, malikler itiraz haklarını kullanabilirler.

C. Acele Kamulaştırmanın Hukuki Sorunları

Acele kamulaştırma, projelerin hızlanmasını sağlasa da, beraberinde birtakım hukuki sorunları ve zorlukları getirebilir:

  • Proje Gecikmeleri ve Hukuki Süreçler: Acele kamulaştırma işlemleri genellikle hızlı olmasına karşın, bazen yargı sürecindeki itirazlar, mahkemeye taşınan anlaşmazlıklar ve prosedürlerin uzunluğu, projelerin ilerlemesini engelleyebilir.
  • Mülkiyet Hakkının İhlali İddiaları: Acele kamulaştırma, kişilerin özel mülkiyet hakkına hızlı ve bazen tartışmalı bir müdahale olarak görülebilir. Anayasaya göre, özel mülkiyetin korunması temel bir haktır ve bu hakkın sınırlanması, sıkı yasal koşullara bağlıdır.
  • Kamulaştırma Bedelinin Adil Olmaması Tartışmaları: Acele kamulaştırma süreçlerinde, kamulaştırma bedeli genellikle tartışma konusu olur. Taşınmaz sahipleri, sunulan bedelin, taşınmazın gerçek piyasa değerini yansıtmadığını savunabilirler. Mahkemeler, bu bedelin adil olup olmadığını inceleyerek, taraflar arasındaki anlaşmazlıkları çözmeye çalışır.
  • Kamu Yararının Sorgulanması: Acele kamulaştırma, genellikle kamu yararı doğrultusunda gerçekleştirilse de, bazı durumlarda kamulaştırma kararının kamu yararına dayanıp dayanmadığı sorgulanabilir. Hızlı tren projelerinde bu tür sorgulamalar, özellikle çevresel etki değerlendirmesi ve yerel halkın hakları göz önünde bulundurularak yapılabilir.

IV. TCDD Kamulaştırma İşlemlerinde Yargıtay Kararları

Devlet Demiryolları (TCDD) ve diğer kamu kurumları tarafından yapılan kamulaştırma işlemleriyle ilgili Yargıtay kararları, kamulaştırma sürecinin hukuki boyutunu anlamak için önemli bir kaynaktır. Yargıtay, Türkiye’deki en yüksek yargı organı olarak, kamulaştırma ile ilgili davalarda emsal teşkil edebilecek kararlar vermektedir. Bu kararlar, devletin kamulaştırma hakkı ile özel mülkiyet hakları arasındaki dengeyi, kamulaştırma bedelinin belirlenmesini, itiraz süreçlerini ve hukuki sürecin nasıl işlemesi gerektiğini belirler.

Aşağıda, kamulaştırma ile ilgili bazı önemli Yargıtay kararlarından örnekler genel hatlarıyla incelenmiştir:

A. Hesaplamaya İlişkin Emsal Yargıtay Kararları

  • Kamulaştırma İşlemi Kesinleşen Paylar Yönünden Bedel Arttırımı Talep Edilemez:
    • Yargıtay Kararı: “…Bu itibarla bedel arttırım davasına konu 4706 m2 alanda … ve … payları yönünden kamulaştırma işlemi kesinleşmiş olduğundan adı geçenlerin 4706 m2 kısımdaki payları yönünden davanın reddine karar verilmesi gerekirken tezyidi bedel kararı gözetilmeden karar verilmesi bozmayı gerektirmiştir.” (Yar. 5. HD. 2023/2180 E. ve 2024/157 K. Sayılı İlamı)
    • Açıklama: Bu karar, kamulaştırma süreci belirli bir aşamayı geçip kesinleştiğinde, o bölüm için yeniden bedel artırımı talebinde bulunulamayacağını ortaya koymaktadır. Bu durum, kamulaştırma sürecinin belirli bir aşamadan sonra geri dönülemez nitelik kazandığını gösterir ve maliklerin itiraz haklarını zamanında kullanmalarının önemini vurgular.
  • Ray ve Çelik Köprülerin Hurda Bedellerinin Kamulaştırma Bedeline Eklenmemesi Yönünden:
    • Yargıtay Kararı: “Dava konusu taşınmaz üzerinde bulunan ve 50 yıllık ömrünün tamamladığından rayların hurda bedeli hesaplanmış ve kamulaştırma bedeline eklenmemiş ise de dosya içindeki TCDD Genel Müdürlüğüne bağlı TCDD 5. Bölge Müdürlüğü bila tarihli yazılarına göre dava konusu taşınmazda bulunan rayların TCDD yetkilerince teslim edildiği gibi taraflar arasında yapılan protokolde 3.B maddesinin üçüncü bendinde yazılı ‘TCDD’nin tek yanlı istemiyle istediği ray ve çelik köprülerin söküm ve nakliyesi TCDD’ye ait olmak üzere TCDD tarafından bila bedel alınacaktır’ maddesi gözetildiğinde rayların hurda bedelinin kamulaştırma bedeline eklenmemesi doğrudur.” (Yar. 7.HD. 2022/6573 E. ve 2023/3719 K. Sayılı İlamı)
    • Açıklama: Bu karar, kamulaştırılan taşınmaz üzerindeki ray veya çelik köprü gibi demiryolu altyapı unsurlarının, eğer TCDD’ye aitse ve belirli protokollere göre hareket ediliyorsa, bunların hurda bedellerinin taşınmazın kamulaştırma bedeline dahil edilmemesi gerektiğini belirtir. Bu, kamulaştırma bedelinin sadece özel mülkiyete konu olan taşınmaz ve üzerindeki özel kişiye ait muhdesatlar için ödeneceğini gösterir.
  • Orman Parseli Olan Yerde Ağaç Bedellerine İlişkin Hak Talebinin Kamulaştırma Bedeli Olarak Talep Edilebileceğine İlişkin:
    • Yargıtay Kararı: “Mahkemece, orman arazisine dikilen ağaçlardan dolayı muhdesatın aidiyetinin tespitinin istenemeyeceği gerekçesiyle verilen karar, ilgili hukuk kısmında bulunan açıklamalarla, bu kısımda değinilen Anayasa Mahkemesi kararıyla ve Kamulaştırma Kanunu’nun 19. maddesiyle uyumlu değildir. Mahkemece yapılması gereken; dava konusu muhdesatların bulunduğu alanı kapsayacak şekilde, bu alanda yapılan kamulaştırma işlemleriyle ilgili bilgi ve belgeleri ilgili kurumlardan celp ederek, alanında uzman bilirkişiler marifetiyle taşınmaz başında keşif yapıp, tanık beyanlarını tespit ederek, dava konusu taşınmazın kamulaştırma alanında kalıp kalmadığının belirlenmesiyle, kamulaştırma alanında bulunuyor ise davacının muhdesatın aidiyetinin tespiti davası açmakta hukuki yararının bulunduğu kabul edilerek bu kez muhdesatın niteliği ve davacı tarafça meydana getirilip getirilmediğinin, ayrıca muhdesatın tesis tarihi esas alınarak davacının haklı-meşru beklentisinin oluşup oluşmadığının değerlendirilmesiyken İlk Derece Mahkemesince dava açılmasında hukuki yarar bulunmadığından davanın reddine yönelik olarak verilen karar doğru görülmemiş, kararının bu sebeplerle bozulması gerekmiştir.” (Yar. 7. HD. 2022/648 E. ve 2023/3178 K. Sayılı İlamı)
    • Açıklama: Bu karar, orman arazisi gibi özel mülkiyete konu olamayacak bir alana dikilen ağaçlar gibi muhdesatların (taşınmaz üzerinde sonradan oluşturulan şeyler) kamulaştırma durumunda bedelinin talep edilebileceğine işaret eder. Önemli olan, davacının bu muhdesatları kendisinin yapıp yapmadığı ve bir haklı-meşru beklentisinin olup olmadığıdır. Mahkemelerin, bu tür durumlarda somut olayın özelliklerini ve Anayasa Mahkemesi’nin mülkiyet hakkına ilişkin kararlarını dikkate alarak detaylı inceleme yapması gerektiğini vurgular.

Sonuç

Devlet Demiryolları’nın (TCDD) kamulaştırma işlemleri, Türkiye’nin demiryolu ağının genişlemesi ve iyileştirilmesi için kritik bir öneme sahiptir. Bu süreçler, ülkenin ekonomik ve sosyal kalkınmasını destekleyen büyük altyapı projelerinin hayata geçirilmesinde temel bir rol oynar. Ancak, bu süreçlerin Anayasa ve 2942 sayılı Kamulaştırma Kanunu başta olmak üzere ilgili tüm mevzuat hükümlerine uygun, doğru ve adil bir şekilde yürütülmesi esastır. Taşınmaz sahiplerinin mağduriyetlerinin önlenmesi ve mülkiyet hakkının korunması, kamulaştırma sürecinde toplumsal denetimin sağlanması açısından büyük önem taşır.

Kamulaştırma, devletin kamu yararına yönelik projeleri gerçekleştirmesini sağlarken, özel mülkiyet hakkına yapılan bu müdahalenin toplumsal etkilerinin de daima göz önünde bulundurulması gerekir. Kamulaştırma süreçlerinin etkin bir şekilde yönetilmesi, hem kamu hizmetlerinin verimli bir şekilde sunulabilmesini hem de bireysel hakların güvence altında olmasını temin eder.

Kamulaştırma sürecinde herhangi bir sorun yaşayan veya hak kaybına uğradığını düşünen kişilerin, hukuki süreçlerin karmaşıklığı göz önüne alındığında, mutlaka uzman bir kamulaştırma avukatına danışmaları kritik öneme sahiptir. Avukatlar, maliklerin haklarını korumalarına, doğru bedelin tespiti için gerekli adımları atmalarına ve olası mağduriyetlerin önüne geçmelerine yardımcı olabilirler.

Sıkça Sorulan Sorular

Türkiye Cumhuriyeti Anayasası’nın 46. maddesi ve 2942 sayılı Kamulaştırma Kanunu uyarınca TCDD, kamu yararı amacıyla taşınmazları kamulaştırma yetkisine sahiptir.

Öncelikle proje ve güzergâh belirlenir, ardından TCDD tarafından kamu yararı kararı alınır. Bu karar Ulaştırma ve Altyapı Bakanlığı tarafından onaylanarak sürecin resmen başlamasını sağlar.

2942 sayılı Kanun’un 11. maddesi uyarınca taşınmazın konumu, imar durumu, tarımsal getirisi, üzerindeki muhdesatlar ve piyasa emsalleri dikkate alınarak bilirkişilerce rapor düzenlenir.

Evet. Değerleme raporu sonrasında maliklere yazılı uzlaşma teklifi yapılır. Uzlaşma sağlanırsa dava açılmadan kamulaştırma gerçekleşir.

Uzlaşma olmazsa TCDD, taşınmazın bulunduğu yerdeki asliye hukuk mahkemesinde kamulaştırma bedelinin tespiti ve tescili davası açar.

Evet. 2942 sayılı Kanun’un 27. maddesi uyarınca, Cumhurbaşkanı kararıyla acele kamulaştırma yapılabilir ve TCDD bedeli yatırarak taşınmaza hızla el koyabilir.

Mahkeme tarafından belirlenen geçici bedel, malikin banka hesabına yatırılır. Daha sonra açılacak asıl davada kesin kamulaştırma bedeli tespit edilir.

Malikler uzlaşmayı reddedebilir, dava sürecinde bedelin artırılmasını talep edebilir, bilirkişi raporuna itiraz edebilir ve karara karşı istinaf/temyiz yoluna başvurabilir.

Bedelin düşük olduğu düşünülüyorsa, bilirkişi raporuna itiraz edilir ve mahkemeden ek rapor veya yeniden değerleme talep edilebilir.

Yargıtay, bedel artırım talepleri, muhdesat bedelleri, acele kamulaştırma uygulamaları ve orman parsellerinde hak talepleri gibi konularda emsal kararlar vermektedir.

Evet. Yargıtay kararlarına göre, malik tarafından dikilen ağaç veya diğer muhdesatlar kamulaştırma bedeline dahil edilebilir.

Kamulaştırma işlemi kesinleştikten sonra aynı kısım için yeniden bedel artırımı talep edilemez. Bu durum Yargıtay kararlarıyla emsal teşkil etmiştir.

Mahkeme kararıyla bedel yatırıldıktan sonra taşınmaz, tapuda TCDD adına tescil edilir ve inşaat süreci başlatılır.

Evet. Acele kamulaştırma, mülkiyet hakkına ani bir müdahale olduğundan, çoğu zaman bedelin adilliği ve kamu yararı şartlarının varlığı yargısal denetime konu olmaktadır.

Kamulaştırma hukuki ve teknik bir süreçtir. Maliklerin hak kaybına uğramaması için uzman bir kamulaştırma avukatıyla çalışması büyük önem taşır.