Giriş

Denizcilik, tarihin en eski ve en zorlu mesleklerinden biridir. Açık denizlerin enginliği, fırtınaların çetinliği ve karadan uzaklığın getirdiği tüm güçlükler, gemi adamlarının yaşamını benzersiz kılar. Bu özel yaşam koşulları, onların çalışma hayatını düzenleyen hukuki çerçeveyi de farklılaştırmıştır. Kara işçilerine nazaran kendine özgü bir yapıya sahip olan deniz iş hukuku, gemi adamlarının haklarını korumayı amaçlar ve bu hakların başında kuşkusuz kıdem tazminatı gelir. Gemi adamlarının alın terinin karşılığı olan bu temel hak, 854 sayılı Deniz İş Kanunu ile güvence altına alınmıştır. Peki, bu denli hayati bir hak nasıl kazanılır, hangi şartlarda ödenir ve işverenler ile gemi adamları hangi yasal sorumluluklarla karşı karşıyadır?

1. Gemi Adamı Kimdir ve Kimler Kıdem Tazminatından Yararlanabilir?

Deniz İş Kanunu’na göre, gemi adamı kavramı oldukça geniş bir yelpazeyi kapsar. Gemi kaptanından zabite, tayfadan aşçıya kadar, gemide çalışan ve geminin sevk ve idaresine, bakımına veya hizmetlerine yardımcı olan her denizci “gemi adamı” sıfatını taşır. Ancak kıdem tazminatı hakkından yararlanabilmek için belirli şartların yerine getirilmesi zorunludur:

  • Türk Bayraklı Gemide Çalışma Şartı: Gemi adamının, Türk hukukuna tabi olan ve Türk bayrağı taşıyan bir gemide çalışması gerekir. Yabancı bayraklı gemilerde çalışan Türk gemi adamlarının durumu, ilgili devletin hukuku veya uluslararası sözleşmeler çerçevesinde değerlendirilebilir.
  • Tonaj Kriteri: Çalışılan geminin en az 100 gros ton olması veya aynı işverene ait gemilerin toplam tonajının bu sınırı aşması gerekmektedir. Bu kriter, küçük tonajlı teknelerde veya özel maksatlı deniz araçlarında çalışanların kapsam dışında kalmasını önlemek amacıyla konulmuştur.

Bu koşulları sağlayan gemi adamları, denizlerin sonsuz mavisinde geçen her bir yılın karşılığını, yasaların güvencesiyle elde etme imkanına sahip olurlar.

Kıdem Tazminatı ile ilgili detaylı bilgi için tıklayınız.

2. Kıdem Tazminatına Hak Kazanılan Durumlar:

Kıdem tazminatı, gemi adamının iş sözleşmesinin belirli koşullar altında sona ermesiyle ortaya çıkan bir haktır. 854 sayılı Deniz İş Kanunu, bu koşulları detaylı bir şekilde düzenlemiştir:

  • İşverenin Haksız Feshi: İşveren, Kanun’un 14/1. maddesinde belirtilen haklı nedenler olmaksızın iş sözleşmesini feshederse, gemi adamı kıdem tazminatına hak kazanır. Haklı nedenler, gemi adamının ahlak ve iyi niyet kurallarına aykırı davranışları gibi istisnai durumları kapsar.
  • Gemi Adamının Haklı Nedenle Feshi: Gemi adamının, işverenin Kanun’un 14/2. ve 14/3. maddelerinde sayılan yükümlülüklerini ihlal etmesi durumunda (örneğin, ücretin ödenmemesi, iş güvenliğinin sağlanmaması, çalışma koşullarının ağırlaştırılması gibi), sözleşmeyi haklı nedenle feshetmesi halinde de kıdem tazminatı ödenir.
  • Zorunlu Haller ve Kişisel Durumlar:
    • Muvazzaf Askerlik Hizmeti: Gemi adamının zorunlu askerlik görevini ifa etmek üzere işten ayrılması.
    • Emeklilik: Sigortalılık süresi ve prim gün sayısı şartlarını yerine getirerek emekliliğe hak kazanılması.
    • Malullük: Gemi adamının çalışma gücünü kaybetmesi nedeniyle iş sözleşmesinin sona ermesi.
    • Ölüm: Gemi adamının vefatı halinde, kanuni mirasçılarına kıdem tazminatı ödenir.
  • Denizcilik Faaliyetine Özgü Nedenler:
    • Gemi Kaybı: Geminin batması, yanması veya tamir edilemeyecek derecede hasar görmesi sonucu iş sözleşmesinin sona ermesi.
    • Gemiye El Konulması: Gemiye el konulması veya haczedilmesi gibi nedenlerle geminin işletilmesinin imkansız hale gelmesi.
    • Bayrak Hakkının Kaybı: Geminin Türk bayrağı taşıma hakkını kaybetmesi.
  • Kadın Çalışanların Evlilik Nedeniyle İşten Ayrılması: Kadın gemi adamlarının evlilik tarihinden itibaren 1 yıl içinde iş sözleşmelerini kendi istekleriyle feshetmeleri durumunda da kıdem tazminatına hak kazanılır.

3. Kıdem Tazminatı Hakkını Kaybettiren Haller:

Her hak gibi kıdem tazminatının da belirli istisnaları bulunmaktadır. Gemi adamının kendi kusurlu davranışları veya Kanun’un belirlediği ağır ihlaller, bu hakkın kaybına yol açabilir:

  • Disiplinsiz Davranışlar: Gemiye sarhoş gelme, görev yerini terk etme, gemi kurallarına aykırı davranışlarda bulunma gibi disiplinsiz eylemler.
  • Görev İhmali ve İhlaller: Göreve başlamama, gemiye gelmeme, görevini yapmasını engelleyecek şekilde ceza alarak işini yapamayacak duruma düşme.
  • Ahlak ve İyi Niyet Kurallarına Aykırı Eylemler: İşverene veya diğer gemi adamlarına karşı hakaret, taciz, hırsızlık gibi ahlak ve iyi niyet kurallarına aykırı fiiller.

Bu gibi durumlarda, işveren, tazminat ödeme yükümlülüğü olmaksızın iş sözleşmesini feshetme hakkına sahiptir. Bu, aynı zamanda işyerindeki düzeni ve güvenliği sağlamak adına işverene tanınan bir haklı fesih nedenidir.

4. Kıdem Tazminatının Hesaplanması:

Kıdem tazminatının hesaplanması, belirli bir formüle tabidir ve adaleti sağlamak amacıyla titizlikle belirlenmiştir:

  • Yıllık Esas: Her tam çalışma yılı için, gemi adamının 30 günlük brüt ücreti tutarında kıdem tazminatı hesaplanır.
  • Ücret Kapsamı: Sadece aylık brüt ücret değil, aynı zamanda düzenli olarak ödenen prim, ikramiye, sefer primi, yemek yardımı, yakacak yardımı gibi tüm ek ödemeler de (ayni yardımlar dahil) brüt ücrete dahil edilerek tazminat matrahı belirlenir. Bu, giydirilmiş ücret üzerinden hesaplama prensibinin bir gereğidir.
  • Kısmi Yıllar: Bir yıldan artan süreler için (örneğin 1 yıl 6 ay çalışan bir gemi adamı için), kıdem tazminatı orantılı olarak ödenir.
  • Tavan Sınırlaması: Kıdem tazminatı tutarı, her yıl Devlet Memurları Kanunu’na tabi en yüksek Devlet memuruna ödenecek emeklilik ikramiyesinin bir yıla isabet eden miktarını aşamaz. Bu tavan miktarı, her altı ayda bir memur maaş katsayılarına göre güncellenir ve Resmî Gazete’de ilan edilir. 2025 yılı için belirlenecek tavan tutarı, güncel ekonomik verilere ve enflasyon oranlarına göre şekillenecektir.

5. Vergi Muafiyeti ve Yasal Süreler:

Kıdem tazminatı, gemi adamının önemli bir hakkı olması nedeniyle özel bir vergilendirme rejimine tabi tutulmuştur:

  • Vergi Muafiyeti: Damga vergisi hariç, kıdem tazminatından herhangi bir gelir vergisi veya diğer kesintiler yapılmaz. Bu, gemi adamının elde ettiği tazminatın mümkün olan en yüksek tutarda kendisine ulaşmasını sağlar.
  • Zamanaşımı Süresi: Gemi adamının kıdem tazminatı talebi için 5 yıllık zamanaşımı süresi bulunmaktadır. Bu süre, iş sözleşmesinin feshedildiği tarihten itibaren işlemeye başlar. Bu süre içinde dava açılmazsa, tazminat hakkı zamanaşımına uğrar.
  • Arabuluculuk Zorunluluğu: 7036 sayılı İş Mahkemeleri Kanunu ile getirilen düzenlemeye göre, kıdem tazminatı alacaklarına ilişkin davalardan önce arabuluculuğa başvuru zorunludur. Bu, uyuşmazlıkların yargıya taşınmadan önce dostane yollarla çözülmesini teşvik eder.

6. Görevli ve Yetkili Mahkeme

Uyuşmazlık durumunda, gemi adamının hakkını arayacağı mahkeme, geminin bayrağına ve işverenin merkezine göre değişebilir:

  • Türk Bayraklı Gemiler: Türk bayraklı gemilerde görev yapan gemi adamlarının kıdem tazminatı davaları, işverenin merkezinin veya iş sözleşmesinde belirtilen limanın bulunduğu yerdeki İş Mahkemeleri‘nde açılır. İş Mahkemeleri, iş hukukuna ilişkin uyuşmazlıklarda uzmanlaşmış özel mahkemelerdir.
  • Yabancı Bayraklı Gemiler: Yabancı bayraklı gemilerde çalışan Türk gemi adamlarının davaları genellikle Asliye Hukuk Mahkemeleri‘nde görülür. Ancak burada, uygulanacak hukuk ve yetkili mahkeme konusunda uluslararası özel hukuk hükümleri ve ilgili sözleşmelerin de dikkate alınması gerekir.

Sonuç:

Deniz İş Hukukuna göre kıdem tazminatı, sadece bir maddi karşılık değil, aynı zamanda denizlerde geçen meşakkatli bir ömrün onurlu bir kapanışı, geleceğe atılan sağlam bir adımdır. Gemi adamları için bu hak, güvence ve adaletin somut bir yansımasıdır. İşverenler, 854 sayılı Deniz İş Kanunu’nun hükümlerine titizlikle riayet etmeli, gemi adamlarının haklarını zamanında ve eksiksiz ödeme sorumluluğunu taşımalıdır. Aksi takdirde, hem hukuki yaptırımlarla karşılaşma riski hem de çalışan memnuniyetsizliği ve prestij kaybı gibi olumsuz sonuçlarla yüzleşmek kaçınılmazdır.

Gemi adamları ise kendi haklarını bilmeli, herhangi bir uyuşmazlık durumunda yasal yollara başvurmaktan çekinmemelidir. Mevzuatın karmaşık yapısı ve denizcilik sektörünün kendine özgü dinamikleri göz önüne alındığında, hem işverenlerin hem de gemi adamlarının bir hukuk uzmanından danışmanlık alması büyük önem taşır. Hukukun denizlerde de sağlam bir kılavuz olması, hem gemi adamlarının emeklerini koruyacak hem de sektördeki iş barışını ve sürdürülebilirliği güvence altına alacaktır.