Dava- Şikayet Edilme Korkusu

Giriş

Hukuki süreçlerle ilişkili aşırı psikolojik kaygılar, yalnızca kısa süreli stres tepkileri veya geçici endişe halleri olmayıp, bireyin düşünme, karar verme, toplumsal etkileşim kurma ve mesleki performans gibi temel işlev alanlarını doğrudan etkileyen, derin yapısal ruhsal bozuklukların özel bir alt kümesini temsil etmektedir. Bu tür kaygılar, kişinin yaşam kalitesini belirgin biçimde düşürmekle kalmaz; aynı zamanda sürekli bir tehdit algısı, belirsizlik korkusu ve kontrol kaybı hissi yaratarak günlük yaşamın bütününü kuşatır.

Bu psikolojik durumların önemli bir kısmı, yasal süreçlerin doğasında bulunan öngörülemezlik, karar verici otoriteler üzerindeki kontrolsüzlük ve sosyal damgalanma korkusu gibi dışsal faktörlerle beslenmektedir. Dolayısıyla bu kaygılar, salt bireysel bir duygusal tepki değil, aynı zamanda sistematik bir stres kaynağıdır.

Klinik psikiyatri literatüründe bu durumlar; Özgül Fobi (Litikafobi) — dava edilme veya hukuki işlem tehdidine karşı geliştirilen aşırı korku; Obsesif Kompulsif Bozukluk (Hukuki Skrupulozite) — bilinç dışı olarak yasa dışı bir davranışta bulunma veya suç işlemiş olma korkusu; ve Sosyal Anksiyete Bozukluğu (Yorum Yapma Korkusu) — toplum önünde veya dijital ortamlarda yargılanma ve eleştirilme endişesi gibi klinik tablolar altında değerlendirilmektedir. Bu klinik yelpazede yer alan her alt tür, bireyin hukuki risk algısı, etik duyarlılığı, kişisel kontrol ihtiyacı ve sosyal statüyle kurduğu ilişkinin farklı düzeylerde bozulmasıyla karakterizedir.

Anksiyetenin Klinik Tanımı ve Yaygınlığı

Kaygı bozukluğu, klinik olarak altı ay veya daha uzun süredir devam eden, belirgin ve kişinin kontrol edemediği yoğun kaygı ve korku duygusunun hakim olduğu bir ruh sağlığı rahatsızlığıdır. Amerika Birleşik Devletleri’nde yaklaşık 40 milyon kişinin bu bozukluklarla mücadele ettiği bilinirken, Türkiye’de görülme oranı ise %17 ile %25 arasında değişmektedir. Bu bozukluklar, doğru tedavi yöntemleri, özellikle konuşma terapisi, bilişsel davranışçı terapi (BDT) veya ilaç tedavisi ile kontrol altına alınabilir durumdadır.

Anksiyete anında bireyler kontrolü kaybetme korkusu, kalp çarpıntısı, göğüs ağrısı, bayılacakmış gibi hissetme ve nefes almada zorluk veya boğulma hissi gibi yoğun fizyolojik tepkiler yaşayabilirler. Bu fizyolojik belirtiler, genellikle kaygının tetikleyicisi olan stres, genetik yatkınlık veya kronik hastalıklar gibi faktörlerle ilişkilidir.

Hukuki Süreçlerin Anksiyete Tetikleyicisi Olarak Rolü

Hukuki süreçler (davalar, soruşturmalar, kamu denetimi veya yasal risk değerlendirmeleri), doğaları gereği yüksek düzeyde belirsizlik, öngörülemezlik ve olası olumsuz sonuçları barındırır. Bu durumlar, şiddetli anksiyete bozukluklarının gelişimi için uygun bir zemin hazırlar. Anksiyete, genellikle algılanan bir gelecek tehdidine karşı verilen duygusal bir tepki olduğundan , hukuki süreçlerin uzunluğu ve sonucu üzerindeki kontrolün eksikliği, kişinin kişisel kontrolünü, rutinini ve yapısını büyük ölçüde elinden almaktadır.

Kontrol kaybı, anksiyete bozukluklarının ve panik atakların merkezi bir bileşenidir. Hukuki süreçlerdeki bu yapısal kontrol eksikliği, kaygının şiddetini katlayarak artırmaktadır. Bu bağlamda, hukuki kaygının yönetimi sadece bilişsel yeniden yapılandırmaya odaklanmamalı, aynı zamanda kişinin bu belirsizliğe rağmen günlük yaşamındaki diğer alanlarda (rutinler, kişisel eylemler) kontrolü yeniden sağlamasına yönelik stratejileri de içermelidir. Aşırı kaygı, sosyal veya mesleki işlevsellikte klinik olarak anlamlı bir bozulmaya yol açtığında, Özgül Fobi kriterleri karşılanmış olur.

1: Hukuki Süreç Kaygılarının Klinik Profilleri

Hukuki süreçlerle ilgili aşırı kaygılar, farklı klinik tablolarda ve bozukluk spektrumlarında incelenir. Üç temel hukuki kaygı türünün detaylı analizi, etkili bir tedavi protokolü oluşturulması için kritik önem taşımaktadır.

1.1. Litikafobi (Dava Edilme Korkusu)

Litikafobi, dava edilme, mahkeme süreçleri veya yasal işlemler tehdidi karşısında yaşanan mantıksız ve aşırı korku olarak tanımlanır. Bu klinik tablo, DSM-5-TR’deki Özgül Fobi tanımıyla örtüşmektedir. Özgül fobilerde yaşanan kaygı ve panik ataklar, fobi uyaranının (bu durumda dava veya yasal süreç) gerçek tehlikesiyle orantısızdır ve bireyi kaçınma davranışlarına yönlendirir. Bu belirtilerin altı ay veya daha uzun süre devam etmesi ve sosyal, mesleki veya diğer önemli işlevsellik alanlarında bozulmaya neden olması tanı için esastır.

Mesleki Yansımalar ve Malpraktis Stres Sendromu

Litikafobi, özellikle yüksek riskli meslek grupları (cerrahlar, anestezistler, psikiyatristler) arasında “Avukat Fobisi” şeklinde belirginleşebilir. Psikiyatristler gibi davayla karşılaşma oranları nispeten düşük olan hekimler bile bu aşırı kaygıyı yaşayabilmekte ve bu durum mesleki davranışlarını etkilemektedir.

Dava edilme deneyimi, bireyde Malpraktis Litigasyon Stres Sendromu olarak bilinen kapsamlı bir duygusal reaksiyon dizisine neden olabilir. Bu sendrom, yoğun duygusal hasarla karakterizedir; bireyde öfke, depresif yorgunluk, mağduriyet hissi ve özgüven kaybı gibi belirtiler görülür. En yıkıcı sonuçlardan biri, kişinin kendini izole hissetmesi, meslektaşları tarafından dışlandığı duygusu ve geleceğe dair umutsuzluktur.

Bu klinik durum, basit bir fobi olmanın ötesine geçerek kronik bir mesleki travma durumuna dönüşebilmektedir. Bu nedenle Litikafobi tedavisinin sadece fobik kaçınmayı ele almakla kalmayıp, aynı zamanda izolasyon ve depresif belirtiler gibi travma sonrası stres unsurlarını da yönetmesi gereklidir. Yüksek riskli profesyonellere yönelik tedavi, kurumsal destek, akran danışmanlığı ve yasal sürecin aşamaları hakkında eğitim gibi yapılandırılmış bilgilendirme yaklaşımlarını içermelidir; zira yasal süreçlerin anlaşılması, süreç kaosu hissini azaltarak kaygının yönetilmesine yardımcı olur.

1.2. Hapse Girme Korkusu (Hukuki Skrupulozite)

Hapse girme korkusu, genellikle Obsesif Kompulsif Bozukluğun (OKB) “Ahlaki ve Hukuki Skrupulozite” alt türü olarak klinik bir görünüm sergiler. Skrupulozite, kişinin ahlaki, dini veya hukuki kurallara uymadığına dair istemsiz, sürekli tekrarlayan ve rahatsız edici düşüncelere (obsesyonlar) sahip olmasıdır.

Obsesyonlar, bilmeden yasa dışı bir eylem yapmış olma veya gelecekte bir yasağı ihlal edip hapse girme korkusu etrafında döner. Birey, bu obsesif düşüncelerin yarattığı yoğun kaygıyı azaltmak için zorlayıcı davranışlar (kompulsiyonlar) geliştirir. Bu kompulsiyonlar arasında sürekli kilit kontrolü, aşırı temizlik yapma veya hukuki mevzuatı aşırı ve tekrarlayan bir şekilde inceleme yer alabilir.

1.3. Yorum Yapma/Sosyal Denetim Korkusu

Yorum yapma korkusu, özellikle sosyal medyada ve diğer dijital veya fiziksel kamusal ortamlarda olumsuz değerlendirilme, yargılanma veya utandırılma endişesiyle tetiklenen bir kaygı türüdür. Bu tablo, klinik olarak Sosyal Anksiyete Bozukluğu (Sosyal Fobi) çatısı altında ele alınır.

Sosyal anksiyete, düşük özgüven, sosyal izolasyon, sosyalleşmede güçlük ve hipervijilans (sosyal ipuçlarını aşırı dikkatle takip etme) gibi belirtilerle karakterizedir. Biyolojik açıdan bakıldığında, sosyal anksiyete hastalarının korku ve negatif duygusal işlemlemeyle ilişkilendirilen amigdala ve insula bölgelerinde aşırı aktivite gözlemlenmiştir. Amigdalanın aşırı aktif olması, kaygı tepkisinin biyolojik olarak şiddetli olduğunu ve kişide çarpıntı, nefes darlığı gibi akut fiziksel belirtilerin neden bu kadar yoğun hissedildiğini açıklamaktadır.

Sosyal medya ortamları, kullanıcıların sürekli olarak beğeni sayılarını veya paylaşılan içeriği başkalarıyla kıyaslamasına yol açarak yetersizlik ve stres hislerini tetikleyebilir. Bu ortamda kaygıyı yönetmek için bildirimleri kapatmak gibi sağlıklı stratejiler, kontrolsüz uyaranlara maruz kalmayı azaltmada etkili olabilir.

Sosyal anksiyete tedavisinde Bilişsel Davranışçı Terapi (BDT), sosyal beceri eğitimi, kaygı yönetimi teknikleri ve gerektiğinde ilaç tedavisi kullanılmaktadır. Amigdala hiperaktivitesinin sebep olduğu yüksek sinir sistemi uyarımını regüle etmek amacıyla, tedavide sadece bilişsel müdahaleler değil, aynı zamanda diyafram nefesi ve topraklama teknikleri gibi fiziksel yönetim stratejilerinin öğretilmesi büyük önem taşır.

2. Kaygıların Bilişsel ve Nörobiyolojik Temelleri

Farklı klinik kategorilere ait olmalarına rağmen (fobi, OKB, sosyal anksiyete), hukuki süreçlerle ilgili kaygılar, belirli bilişsel hatalar ve belirsizliğe tahammülsüzlük gibi ortak psikolojik mekanizmalar tarafından sürdürülmektedir.

2.1. Felaketleştirme (Catastrophizing):

Felaketleştirme, bilimsel literatürde olumsuz bir bilişsel süreç olarak kabul edilir ve tehdit edici durumlarda en kötü sonucu (total felaket) en olası sonuç olarak otomatik ve mantıksız bir şekilde öngörme eğilimi olarak tanımlanır. Bu bilişsel hata, hem anksiyete bozukluklarında hem de fobilerde merkezi bir rol oynamaktadır.

Hukuki kaygılarda bu, “Eğer bir yorum yaparsam, kesinlikle dava edilirim ve tüm hayatım mahvolur” veya “Bu davayı kaybedersem kariyerim tamamen biter” gibi düşünce kalıplarıyla kendini gösterir. Bu felaketleştirme, sürekli ruminasyon (olumsuz düşünceleri zihinde döndürme) ve tehdide odaklanma ile yakından ilişkilidir.

Sistematik incelemeler, bilişsel çarpıtma düzeyleri ile anksiyete düzeyleri arasında güçlü bir pozitif ilişki olduğunu kanıtlamıştır. Bilişsel çarpıtmaları azaltmayı hedefleyen psikoterapötik müdahalelerin, eş zamanlı olarak anksiyete ve depresif semptomları da azalttığı gözlemlenmiştir.

Catastrophizing, sadece bir “düşünce hatası” olmanın ötesinde, merkezi sinir sistemi (MSS) tarafından duyusal uyaranların işlenmesindeki değişiklikleri yansıtabilir. Bu durum, psikolojik özelliklerin (kaygı, felaketleştirme) somatik farkındalık veya santral hassasiyet ölçümleriyle korelasyon gösterdiğini düşündürmektedir. Dolayısıyla, tedavinin sadece düşünceleri değiştirmekle sınırlı kalmayıp, nefes egzersizleri gibi tekniklerle MSS’nin uyarılmasını azaltmayı hedeflemesi, bilişsel yeniden yapılandırmanın etkisini artırabilir.

2.2. Belirsizliğe Tahammülsüzlük ve Kontrol Kaybı Korkusu

Hukuki süreçlerin doğasındaki yüksek öngörülemezlik, belirsizliğe tahammülsüzlüğü yüksek olan bireyler için yoğun bir kaygı kaynağıdır. Anksiyete, beklenen bir olay veya durum karşısında gelişen ve bilinmeyen sonuçlara kök salan bir korku veya dehşet duygusudur. Litikafobi ve Hukuki Skrupulozite, gelecekteki sonuçlar (dava, hapis, sosyal yargılanma) hakkındaki belirsizlik üzerine kuruludur.

Panik bozuklukta yaşanan kontrol kaybı korkusu (bayılacakmış, ölecekmiş gibi hissetme) , hukuki süreçlerdeki otoriteye ve sürecin gidişatına dair kontrol eksikliği nedeniyle daha da şiddetlenmektedir.

Kontrol kaybı korkusunu yönetmek için, bireyin kesinlik talep etme zorunluluğunu bırakıp, kanıtlara dayalı hareket etmesi gerekir. Yönetim stratejileri, olasılıklarla yaşamayı kabul etmeyi, mükemmeliyetçi beklentileri bırakmayı ve kendini kusurlu bir varlık olarak kabul etmeyi içerir.

Litikafobi (Özgül Fobi), Hukuki Skrupulozite (OKB) ve Yorum Yapma Korkusu (Sosyal Anksiyete), farklı tanı kategorilerinde yer alsa da, hepsinin temelinde aşırı ve orantısız tehdit algısı bulunmaktadır. Felaketleştirme, bu üç bozukluk için de geçerli olan temel bilişsel mekanizmadır. Bu ortak payda, uzmanlar için tehdit algısını yönetmeye odaklanan aynı çekirdek BDT becerilerinin (gerçekçi risk değerlendirmesi) uygulanabileceği anlamına gelir.

Tablo 1: Bilişsel Çarpıtmaların Hukuki Kaygılara Uygulanması ve Sorgulama Örnekleri

Çarpıtma Türü	Hukuki Kaygı Örneği	Yeniden Yapılandırma Sorusu (Sokratik Sorgulama)
Felaketleştirme	“Kesinlikle davayı kaybedip tüm hayatımı mahvedeceğim.”	“En kötü senaryonun gerçekleşme olasılığı nedir? Geçmişte benzer durumlar nasıl sonuçlandı? Bu durumun olası diğer, daha az felaket sonuçları nelerdir?”
Zihin Okuma	“Hakim benim kötü niyetli olduğumu düşünüyor / Sosyal medyada herkes benimle alay edecek.”	“Bu sonuca varmak için elinizde hangi somut, kanıtlanabilir veriler var? Alternatif ve daha nötr açıklamalar neler olabilir?”
Ya Hep Ya Hiç (Dichotomous Thinking)	“Mükemmel bir savunma yapamazsam/kusursuz bir yorum yazamazsam, başarısızım demektir.”	“Siyah ve beyaz arasındaki gri tonlar nelerdir? Kusursuzluk beklentisi gerçekçi mi? Hata yapma olasılığınız, tamamen başarısız olmak anlamına gelir mi?”
Duygusal Akıl Yürütme	“Çok endişeli hissediyorum, demek ki gerçekten büyük bir tehlike altındayım.”	“Duygularınızın şiddeti, bir durumun gerçekliğini ne kadar yansıtır? Duygularınızla gerçek kanıtlar çelişiyor mu?”

3.Profesyonel Destek Yolları

Anksiyete, doğru tedavi ve yönetim yöntemleriyle kontrol edilebilir bir durumdur.

Uzmana Başvuru Kriterleri

Kaygı bozukluğu tanısı için, belirgin ve kontrol edilemeyen kaygı ve korku duygusunun altı ay veya daha uzun süre devam etmesi ve günlük işlevselliği ciddi ölçüde bozması gerekmektedir. Kaygı semptomları depresyonu tetikleyebilir veya depresyonun bir belirtisi olabilir; her iki durum da yönetilebilir semptomlara sahiptir.

Disiplinlerarası Yaklaşımın Önemi

Hukuki kaygılar, biyolojik, bilişsel ve sosyal faktörlerin karmaşık bir etkileşiminden doğduğu için, en etkili sonuç bütüncül ve disiplinlerarası bir yaklaşımla sağlanır.

1. Psikologlar (PhD): Bilişsel davranış danışmanlığı, psikanaliz ve terapötik konuşmalar gibi danışmanlık tekniklerini kullanarak zihinsel sağlık sorunlarına yaklaşırlar. Psikologlar, psikolojik testlerle tanı koyabilirler, ancak tıbbi teşhis koyma yetkileri yoktur.
2. Psikiyatristler (MD): Tıbbi teşhis koyma ve ilaç tedavisi (özellikle OKB tedavisinde birincil olarak SSRI’lar ve anksiyete semptomlarını iyileştiren diğer ilaçlar) yönetme yetkisine sahiptirler. İlaçlar semptomları yönetmeye yardımcı olabilirken, bozukluğu tamamen tedavi etmezler.
3. Hukuk Danışmanı: Özellikle Litikafobi ve Hukuki Skrupulozite vakalarında, hukuk ekibiyle açık ve şeffaf iletişim kurmak ve hukuki sürecin aşamaları hakkında bilgi edinmek (kaosu azaltmak), kaygıyı yönetmeye yardımcı olur. Avukatların görevi beklentileri netleştirmek ve kişinin hukuksal süreçteki rolünü tanımlamaktır.

Optimal yönetim, biyolojik yatkınlığı (psikiyatri), bilişsel çarpıtmaları (psikoloji) ve sosyal/mesleki stres faktörlerini (hukuk danışmanlığı ve kurumsal destek) aynı anda hedefleyen interprofesyonel bir işbirliği ile sağlanmaktadır.

Ücretsiz Destek ve Kaynaklar

Türkiye’de, Aile ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı’na bağlı Şiddet Önleme ve İzleme Merkezleri (ŞÖNİM), ev içi şiddete uğramış veya uğrama riski bulunan bireylere psikolojik destek hakkında bilgi ve yardım sağlamaktadır.

Sonuç

Hukuki süreçlerle ilgili aşırı psikolojik kaygılar (Litikafobi, Hukuki Skrupulozite, Yorum Yapma Korkusu), kişinin yaşam kalitesini ve mesleki işlevselliğini derinden etkileyen, yüksek düzeyde kontrol kaybı korkusu ve felaketleştirme gibi bilişsel çarpıtmalarla beslenen ciddi ruh sağlığı sorunlarıdır. Bu kaygıların biyolojik (amigdala hiperaktivitesi), bilişsel (MSS işleme hataları) ve çevresel (hukuki sürecin öngörülemezliği) temelleri bulunmaktadır.

Yönetim stratejileri, kanıta dayalı Bilişsel Davranışçı Terapi (BDT) ve Maruz Bırakma ve Tepki Önleme (ERP) protokolleri üzerine kuruludur. Tedavinin başarısı, akut kriz anlarında diyafram nefesi ve topraklama teknikleriyle sinir sistemini regüle etme yeteneğine ve uzun vadede bilişsel yeniden yapılandırma ile belirsizliğe tahammülü artırma becerisine bağlıdır. Klinisyenlerin kendi savunmacı pratiklerinden kaçınması ve psikiyatrist, psikolog ve hukuk danışmanını içeren bütüncül bir yaklaşımla çalışması, bu karmaşık kaygı spektrumunun etkili yönetimi için zaruridir. Doğru tanının konulması ve kişiye özgü bir tedavi planının uygulanmasıyla, bu kaygılar kontrol edilebilir bir duruma getirilebilir.

---