I. GİRİŞ

Küresel ticaretin genişlediği bir dönemde, ihracatçılar açısından en büyük risk unsurlarından biri, yabancı alıcılardan doğan vadeli alacakların tahsil edilememesidir. Siyasi belirsizlikler, ekonomik krizler, döviz kısıtlamaları ve ödeme alışkanlıkları gibi değişkenler, ihracatçı açısından doğrudan bir tahsilat riski oluşturur. Bu durum, yalnızca finansal kayıplara neden olmakla kalmaz; aynı zamanda sözleşmeye dayalı yükümlülüklerin ihlali, tahkim ve tenfiz süreçlerinin başlatılması ve itibar kaybı gibi birçok sonuç doğurur.

Türkiye, bu yapısal riski bertaraf etmek üzere, 1987 yılında 3332 sayılı Türkiye İhracat Kredi Bankası Kanunu ile özel statülü bir kamu bankası olan Türk Eximbank’ı kurmuştur. Eximbank’ın temel amacı, Türk ihracatçısına hem finansman hem de sigorta desteği sunarak ihracatın sürdürülebilirliğini sağlamaktır. Bu bağlamda geliştirilen en stratejik araçlardan biri, İhracat Alacak Sigortası sistemidir.

II. HUKUKİ ALTYAPI

Eximbank’ın ihracat sigortacılığı faaliyetleri, çeşitli mevzuat hükümlerinin kesişim noktasında yer almaktadır:

  • 3332 sayılı Kanun: Eximbank’ın kuruluşunu, görev alanını ve Hazine ile ilişkisini düzenler.
  • 5684 sayılı Sigortacılık Kanunu: Kredi sigortası ve sigortacının yükümlülüklerine dair genel düzenlemeleri içerir.
  • 6102 sayılı Türk Ticaret Kanunu: Sigorta sözleşmeleri, rizikonun gerçekleşmesi ve tazminat borcuna ilişkin hükümleri kapsar (m.1401-1429).
  • 6098 sayılı Türk Borçlar Kanunu: Sigorta sözleşmesinin genel hükümleri ve özellikle halefiyet (m.147) konusunu düzenler.

Bu çerçevede, ihracat alacak sigortası, Eximbank ile ihracatçı arasında özel hukuk sözleşmesine dayanan, ancak kamu yararına hizmet eden karma nitelikli bir sözleşmedir.

II. HUKUKİ DAYANAK VE KURUMSAL YAPI

a) Kuruluş ve Yasalar

3332 sayılı Türkiye İhracat Kredi Bankası A.Ş. Kanunu kapsamında kurulan Türk Eximbank, T.C. Hazine ve Maliye Bakanlığı’na bağlı, ihracat kredileri ve sigortası veren özel statülü bir kamu iktisadi kuruluşudur.

İhracat alacak sigortası sistemi başta şu mevzuat hükümlerine dayanır:

  • 5684 sayılı Sigortacılık Kanunu: Kredi sigortasıyla ilgili düzenlemeler, sigortacı yükümlülükleri
  • 6102 sayılı Türk Ticaret Kanunu (TTK m.1401–1429): Sigorta sözleşmesinin kapsam ve hükümleri
  • 6098 sayılı Türk Borçlar Kanunu (TBK m.147): Halefiyet hakkı ve sigortacıya devredilen haklar
  • 3332 sayılı Kanun: Eximbank’ın yapı ve faaliyet alanı

Bu yasal zemin üzerine Eximbank, riskli vadeli ihracatlar için güvence sağlayan “kamu destekli kredili sigorta” modelini uygulamaya koymuştur.

III. SİGORTA SİSTEMİNİN SÜREÇLERİ

Eximbank İhracat Alacak Sigortası Sistemi, ihracatçının vadeli alacaklarını teminat altına almak amacıyla kurulan, başvuru aşamasından tazminat ödemesine ve sonrasında tahsilata kadar birçok hukuki ve idari aşamayı içeren çok boyutlu bir süreçtir. Bu süreç, aşağıdaki adımlar halinde işlemektedir:

1. Başvuru ve Alıcı Değerlendirmesi

İhracatçı, sigortalanmasını talep ettiği ticari işlem öncesinde Türk Eximbank’a başvurarak, satış yapmayı planladığı yurt dışı alıcının değerlendirilmesini talep eder. Bu başvuru sürecinde aşağıdaki bilgiler ve belgeler talep edilir:

  • Alıcının tam unvanı ve iletişim bilgileri
  • Alıcı ülke bilgisi ve faaliyet gösterdiği sektör
  • Planlanan ihracat bedeli ve ödeme vadesi
  • Alıcının geçmiş ödeme performansına dair bilgiler (önceki ihracatlar varsa)

Eximbank tarafından yapılan değerlendirme, şu kriterlere göre gerçekleştirilir:

  • Alıcının mali yapısı (bilanço, gelir tablosu, kredi notu)
  • Ülke riski ve siyasi görünüm (OECD ülke risk grupları, IMF/DB raporları)
  • Sektörel riskler (sektör bazlı borç ödeme eğilimleri)
  • Alıcının ödeme alışkanlıkları (daha önce Eximbank sisteminde yer alıp almadığı)

Değerlendirme sonunda Eximbank, her alıcı için özel bir kredi limiti belirler. Bu limit, ihracatçının sigortalı işlem yapabileceği azami tutarı ifade eder. Aynı zamanda:

  • Prim oranı (%0,5–%2 arası değişebilir)
  • Muafiyet oranı (örneğin %10)
  • Sigorta kapsamına alınacak risk türleri (ticari/politik)

belirlenir ve ihracatçının onayına sunulur. Bu bilgiler, ileride imzalanacak poliçenin temel unsurlarını oluşturur.

2. Poliçe Düzenlemesi

Eximbank ile ihracatçı arasında yapılan poliçe sözleşmesi, 6102 sayılı Türk Ticaret Kanunu’nun 1420. maddesi uyarınca geçerli bir sigorta sözleşmesi niteliğindedir. Bu poliçe ihracatçının yükümlülüklerini, teminat koşullarını, sigorta kapsamını ve Eximbank’ın tazminat ödeme esaslarını düzenler.

Poliçede yer alması gereken ana unsurlar:

  • Sigortalı alıcının ticari bilgileri ve kredi limiti
  • İhracat bedeli, ülke, vade, teslim şekli (FOB, CIF vb.)
  • Prim oranı ve ödeme şartları
  • Muafiyet oranı (örneğin alacağın %10’u tazminat dışıdır)
  • Ticari veya politik riskin kapsama dahil edilip edilmediği
  • Başvuru ve belge sunma süresi
  • Tazminatın ne şekilde ve ne zaman ödeneceği
  • Halefiyet ve tahsilat yetkisine ilişkin hükümler

Poliçe düzenlendikten sonra sigorta teminatı başlar ve ihracatçının poliçede belirtilen koşullara uygun şekilde ihracat gerçekleştirmesi gerekir.

3. Belgeleme ve Rizikonun Gerçekleşmesi

Sigorta teminatı kapsamında işlem gören ihracatta, satışın gerçekleştiğini ve alacağın haklı olduğunu gösteren belgelerin dikkatle toplanması gerekir. Eximbank, olası bir tazminat talebinde bu belgelerin ibrazını zorunlu tutar.

Temel belgeler:

  • Ticari fatura (proforma değil, nihai satış faturası)
  • Gümrük çıkış beyannamesi (malın fiilen ihrac edildiğini gösterir)
  • Taşıma belgesi (konşimento, CMR, airwaybill vb.)
  • Ödeme planı veya vade belirten sözleşme/ek protokol
  • Akreditif varsa, banka yazışmaları
  • Alıcıya yapılan ihtar, e-posta yazışmaları, ödeme talepleri

Eğer alıcı vade tarihinde ödeme yapmazsa, ihracatçı, vade tarihinden itibaren 180 gün içinde Eximbank’a yazılı başvuruda bulunmalıdır. Bu süre, 5684 sayılı Sigortacılık Kanunu m.13 ve TTK m.1446 uyarınca hak düşürücü süredir. Bu sürenin geçirilmesi, tazminat hakkının kaybına yol açar.

4. Tazminat Talebi ve Ödeme Süreci

Tüm belgeler eksiksiz şekilde sunulduğunda Eximbank, başvuru dosyasını değerlendirerek tazminat ödeme sürecini başlatır. Tazminat süreci, genellikle belgelerin eksiksiz alınmasından itibaren 30 ila 60 gün içinde sonuçlandırılır.

Tazminat oranı, poliçede belirlenen risk türüne göre değişir:

  • Ticari riskler için genellikle %90
  • Politik riskler için %95’e kadar tazminat uygulanabilir.

Ödeme, ihracatçının banka hesabına doğrudan yapılır. Bu ödeme ile birlikte riziko gerçekleşmiş sayılır ve sigorta edimi tamamlanmış olur. Eximbank’ın tazminat ödemesi, sigortacının edimini ifa etmesi anlamına gelir.

5. Halefiyet Hakkı (Subrogation)

Tazminatın ihracatçıya ödenmesinden sonra, Eximbank Türk Borçlar Kanunu’nun 147. maddesi gereğince, ihracatçının yerine geçerek alacak hakkına halef olur. Yani, alıcıdan doğan alacak artık Eximbank’a aittir ve tahsil hakkı ona geçmiştir.

Bu kapsamda Eximbank:

  • Alıcıya doğrudan ödeme talebi yöneltebilir
  • Borçlunun bulunduğu ülkede icra takibi başlatabilir
  • Uluslararası tahkim (özellikle ICC, ISTAC gibi) yoluna gidebilir
  • Alıcı ülke nezdinde tanıma ve tenfiz davası açabilir
  • Yurt dışındaki hukuk büroları ile iş birliği yaparak hukuki takip başlatabilir

Halefiyet, yalnızca finansal tahsil değil; aynı zamanda hukuki yetkinin ve temsil hakkının da Eximbank’a devridir. Bu sayede ihracatçı, zararını tazmin ettirmiş olurken, hukuki takip yükünden de kurtulmuş olur.ak, tanıma-tenfiz, yurt dışı icra veya tahkim gibi yollarla kullanılabilir.

6.Exımbank Uygulamalarında Örnek Yargı Kararları

1. Yargıtay 11. Hukuk Dairesi, 21.12.2022 – E. 2021/3961, K. 2022/9315

16.07.2013 tarihli alıcı limit onayında […] ‘adı geçen alıcı için daha önce verilen alıcı limit onaylarını işbu onay geçerlilik süresi başlangıç tarihinden itibaren hükümsüz kılar’ ibaresi yer almaktadır. Bu durumda […] önceki limit onayının hükümsüz kılındığı ve davalının sorumluluğunun bu ikinci alıcı limit onayında belirtilen şartlar ile sınırlı olduğunun kabulü gerekirken her iki limitin toplanması suretiyle sorumlu tutulması doğru görülmemiştir.

2. Yargıtay 11. Hukuk Dairesi, 24.06.2019 – E. 2018/2528, K. 2019/4722

“Uyuşmazlığın, vadesi geçmiş alacak olarak bildirilen bir kısım sevkiyatların tazminat hesaplaması yapılırken dikkate alınmamasından kaynaklandığı anlaşılmaktadır. Mahkemece, konusunda uzman kişilerden oluşan yeni bir heyetten bilirkişi raporu aldırılarak söz konusu itirazların değerlendirilmesi […] gerekirken eksik incelemeye dayalı olarak sonuca gidilmesi doğru görülmemiştir. Zeyilnamede yapılan değişikliklerin 01.08.2013 tarihinden itibaren geçerli olacağının belirtildiği anlaşılmakta olup […] davacı tarafından ileri sürülen bu itiraz karşılanmaksızın sonuca gidilmesi doğru görülmemiştir”

3. İstanbul Bölge Adliye Mahkemesi 13. Hukuk Dairesi, 31.01.2018 – E. 2017/816, K. 2018/76

“Davacının, Eximbank’ın Euro bazlı poliçeye rağmen ödemeyi USD kuru üzerinden yapması nedeniyle zarara uğradığı yönündeki iddiası hakkında yeterli teknik inceleme yapılmadan karar verilmiştir. Ayrıca alıcı limitlerinin toplamı üzerinden tazminat istemi yönünden yapılan değerlendirmelerde davacının itirazları gözetilmemiştir. […] Bu nedenlerle, istinaf başvurusu kabul edilerek ilk derece mahkemesi kararının kaldırılmasına karar verilmiştir.”

IV. RİSK KAPSAMI VE SİGORTA TÜRLERİ

Eximbank İhracat Alacak Sigortası Sistemi, ihracatçının karşılaşabileceği ödeme kaynaklı zararları önlemek ve tahsilat güvenliğini sağlamak amacıyla geliştirilmiş bir koruma mekanizmasıdır. Sigorta kapsamı, esas olarak iki ana risk başlığı altında sınıflandırılır: Ticari riskler ve politik riskler. Bu riskler, ihracat işleminin niteliğine, ülke grubuna ve alıcının durumuna göre farklı şekillerde değerlendirilir.

1. TİCARİ RİSKLER

Ticari riskler, doğrudan alıcının ekonomik faaliyetlerinden veya finansal yükümlülüklerini yerine getirememesinden kaynaklanan durumlardır. Bu riskler, genellikle öngörülebilir ancak kontrol dışı gerçekleşen olaylara dayanır.

a. Kapsam Dahilindeki Ticari Riskler:

  • İflas: Alıcının bulunduğu ülkedeki yerel mevzuat uyarınca resmi olarak iflas etmesi.
  • Konkordato veya Yeniden Yapılandırma Süreci: Borçlarını ödeyemeyeceğini bildiren alıcının resmi koruma başvurusu.
  • Vadeli Borcun Ödenmemesi: Sözleşmede belirlenen vade tarihinde alıcının borcunu ödememesi (protestolu veya protestosuz şekilde).
  • Temerrüt: Sözleşmede belirtilen süre dolduğu hâlde ödeme yükümlülüğünün yerine getirilmemesi.
  • Banka akreditifi/garanti mektubu dışında satışlarda ödeme yapılmaması.

b. Ticari Riskin Hukuki Niteliği:

Ticari riskin varlığı, genellikle satım sözleşmesi, ödeme belgeleri ve yazışmalar üzerinden değerlendirilir. Eximbank, poliçeye ekli “Tazmin Edilebilir Haller” listesi üzerinden riskin mevcut olup olmadığını belirler. Bu değerlendirme, Türk Ticaret Kanunu m.23 vd., TBK m.90 vd. ve Eximbank İç Sigorta Yönetmeliği esas alınarak yapılır.

2. POLİTİK RİSKLER

Politik riskler, ihracatçının kontrolü dışında, doğrudan alıcının ülkesindeki siyasi, hukuki veya idari gelişmelerden kaynaklanan risklerdir. Bu tür riskler, öngörülemez ve genellikle devlet otoritesinin müdahalesi sonucunda ortaya çıkar.

a. Kapsam Dahilindeki Politik Riskler:

  • Devlet Müdahalesi: Alıcının ülkesinde hükümetin ihracat ürünlerine veya ödemelere el koyması.
  • Transfer Engeli: Alıcının ülkesinde kambiyo veya döviz transferinin yasaklanması, döviz krizleri nedeniyle ödemenin yurtdışına gönderilememesi.
  • Savaş, iç karışıklık, ayaklanma, darbe: Ülkedeki siyasi istikrarsızlık nedeniyle ticari ilişkilerin fiilen askıya alınması.
  • Ambargo ve Dış Ticaret Yasakları: Birleşmiş Milletler, AB, OFAC gibi uluslararası kurumlarca uygulanan ambargolar.
  • Alıcının ülkesinde ödeme işlemlerinin dondurulması veya kamulaştırma uygulamaları.

b. Politik Riskin Hukuki Niteliği:

Bu risklerin tespiti için, genellikle ülke raporları, dış temsilcilik bildirileri, merkez bankası açıklamaları ve uluslararası risk endeksleri dikkate alınır. Eximbank, bu tür durumları özel risk listeleri ile yönetir ve poliçede açıkça tanımlar. Söz konusu riskin gerçekleştiği, yazılı belgelerle ve yetkili otoritelerden alınan bilgi ve beyanlarla ispatlanmak zorundadır.

3. SİGORTA PROGRAM TÜRLERİ

Eximbank, farklı vadelerde ve ticaret yapısına göre özelleştirilmiş alacak sigortası programları sunar. Bu programlar, risk yapısına, sektör özelliğine ve hedef ülkelere göre şekillendirilmiştir.

a. Kısa Vadeli Alacak Sigortası (Azami 360 Gün)

  • En çok tercih edilen sigorta türüdür.
  • 30 ila 360 gün vadeli ihracatlar için geçerlidir.
  • Kapsam genellikle ticari risklerle sınırlıdır, ancak poliçeye göre politik riskler de dâhil edilebilir.
  • Prim oranı: %0,5 – %2 aralığındadır.

b. Orta ve Uzun Vadeli Sigorta Programları (1 Yıl Üzeri)

  • Özellikle sermaye malları, yatırım malları ve proje bazlı hizmet ihracatlarında kullanılır.
  • Vade süresi 1 ila 5 yıl arasında değişebilir.
  • Alıcının ülkesine göre OECD’nin kredi vadeleri ve risk değerlendirme sistemine göre şekillenir.
  • Bu programlarda hem ticari hem politik riskler yaygın olarak teminat altına alınır.
  • Sıklıkla devlet garantisi veya teminat mektubu aranır.

c. Katılım Esaslı (Faizsiz) Alacak Sigortası

  • Faizsiz finans ilkelerine uygun ticaret yapan ihracatçılar için geliştirilmiştir.
  • Prim belirleme, tazminat ve halefiyet işlemleri, katılım bankacılığı prensiplerine göre yürütülür.
  • Risk paylaşımı yapılır; Eximbank sigortacı sıfatı ile ortaklık temelli tazmin mekanizması uygular.
  • Faizsiz sigorta taleplerine özel danışmanlık hizmeti sunulur.

4. Risk Yönetiminde Eximbank’ın Stratejik Yaklaşımı

Eximbank, her poliçeyi uluslararası kredi derecelendirme kuruluşlarının (Moody’s, Fitch, S&P) verileri, OECD Risk Grupları, ICC ticari uygulama kodları ve T.C. Merkez Bankası’nın döviz rejimi analizleriyle birlikte değerlendirir. Ayrıca, ihracatçıların risk primini düşürebilmesi için şu yöntemleri destekler:

  • Teyitli akreditif kullanımı
  • Kısa vadeli vadeli ödeme
  • Tahsilat riski düşük ülkelerle ticaret yapılması
  • Alıcının uluslararası banka garantisi sunması

SONUÇ

Eximbank İhracat Alacak Sigortası, Türk ihracatçısının küresel pazarlarda karşılaşabileceği ödeme risklerine karşı hukuki, mali ve stratejik bir güvenlik duvarı oluşturmaktadır. Gerek ticari risklere (örneğin alıcının temerrüdü, iflası) gerekse politik risklere (devlet müdahalesi, transfer yasağı, savaş gibi) karşı sağlanan bu güvence; ihracatın sürdürülebilirliğini, şirketlerin mali istikrarını ve ülkenin döviz gelirini doğrudan etkileyen bir araçtır.

Sigorta süreci; ön inceleme ve kredi limiti tespiti, poliçe imzalanması, belgelendirme ve alacağın izlenmesi, rizikonun gerçekleşmesi sonrası tazminat başvurusu ve nihayetinde halefiyet yoluyla borçludan tahsilat olmak üzere çok yönlü ve disiplinli bir hukukî çerçeveyle işlemektedir. Bu süreçler, 6102 sayılı Türk Ticaret Kanunu, 5684 sayılı Sigortacılık Kanunu, 6098 sayılı Türk Borçlar Kanunu ve 3332 sayılı Eximbank Kanunu ile düzenlenmiş olup, poliçede yer alan özel hükümlerle tamamlanmaktadır.