1.Giriş

Türk hukukunda imar mevzuatı, özellikle şehirleşme ve yapılaşma süreçlerinde, estetik, güvenlik, çevre düzeni ve toplumsal sağlığı korumayı hedefler. İmar mevzuatına aykırı hareket etmek, yani ruhsatsız veya ruhsata aykırı yapı inşa etmek, imar kirliliğine yol açabilir ve şehir planlamasını olumsuz etkileyebilir. Bu tür aykırılıkların önüne geçebilmek için çeşitli idari yaptırımlar öngörülmüştür. Bu yaptırımların başında ise imar para cezaları gelmektedir. İmar para cezası, Türk hukukunda, imar planı ve yönetmeliklerine aykırı davrananlara uygulanan bir yaptırım türüdür. İmar para cezası, sadece maddi değil, aynı zamanda toplumsal düzenin korunmasında önemli bir araç olarak öne çıkar.

2.İmar Para Cezasının Hukuki Dayanağı

İmar para cezasının hukuki dayanağı, 3194 sayılı İmar Kanunu’nda ve bu kanuna bağlı yönetmeliklerde belirlenmiştir. İmar Kanunu, şehir ve kasaba yerleşimlerinde yapılacak inşaatların planlı bir şekilde ilerlemesini sağlamak amacıyla çıkarılmıştır. Kanun, imar planı, ruhsat ve yapı denetimi gibi temel unsurları düzenler. İmar planına, ruhsata veya yapı denetimi kurallarına aykırı davranan kişiler hakkında uygulanacak para cezaları ise yine bu kanunla belirlenmiştir.

2.1. Madde Metni

Madde 42 – (Değişik: 9/12/2009-5940/2 md.)

Bu maddede belirtilen ve imar mevzuatına aykırılık teşkil eden fiil ve hallerin tespit edildiği tarihten itibaren on iş günü içinde ilgili idare encümenince sorumlular hakkında, üstlenilen her bir sorumluluk için ayrı ayrı olarak bu maddede belirtilen idari müeyyideler uygulanır.

(Değişik cümle:14/2/2020-7221/11 md.) Ruhsat alınmaksızın veya ruhsata, ruhsat eki etüt ve projelere ve imar mevzuatına aykırı olarak yapılan ya da 27 nci madde kapsamında ruhsat alınmadan yapılabilen yapılardan aynı maddede belirtilen koşullar sağlanmadan yapılanların sahibine, yapı müteahhidine ve aykırılığı altı iş günü içinde idareye bildirmeyen ilgili fenni mesullere, yapının mülkiyet durumuna, bulunduğu alanın özelliğine, durumuna, niteliğine ve sınıfına, yerleşmeye ve çevreye etkisine, can ve mal emniyetini tehdit edip etmediğine ve aykırılığın büyüklüğüne göre, bin Türk lirasından az olmamak üzere, aşağıdaki şekilde hesaplanan idari para cezaları uygulanır:

a) Bakanlıkça belirlenen yapı sınıflarına ve gruplarına göre yapının inşaat alanı üzerinden hesaplanmak üzere, mevzuata aykırılığın her bir metrekaresi için;

1) I. sınıf A grubu yapılara üç, B grubu yapılara beş Türk Lirası,

2) II. sınıf A grubu yapılara sekiz, B grubu yapılara onbir Türk Lirası,

3) III. sınıf A grubu yapılara onsekiz, B grubu yapılara yirmi Türk Lirası,

4) IV. sınıf A grubu yapılara yirmiüç, B grubu yapılara yirmibeş, C grubu yapılara otuzbir Türk Lirası,

5) V. sınıf A grubu yapılara otuzsekiz, B grubu yapılara kırkaltı, C grubu yapılara elliiki, D grubu yapılara altmışüç Türk Lirası,

idari para cezası verilir. Bu miktarlar her takvim yılı başından geçerli olmak üzere o yıl için 4/1/1961 tarihli ve 213 sayılı Vergi Usul Kanununun mükerrer 298 inci maddesi hükümleri uyarınca tespit ve ilan edilen yeniden değerleme oranında bir Türk Lirasının küsuru da dikkate alınmak suretiyle artırılarak uygulanır. (Ek cümle:14/2/2020-7221/11 md.) (Mülga cümle:25/3/2020-7226/39 md.) (…)

b) Mevzuata aykırılığı yapı inşaat alanı üzerinden hesaplanması mümkün olmayan, yapının cephelerini ve diğer yapı elemanlarını değiştiren veya yapı malzemesi için öngörülen gereklere aykırı bulunan uygulamalar için, Bakanlıkça yayımlanan ve aykırılığa konu imalatın tespiti tarihinde yürürlükte bulunan birim fiyat listesine göre ilgili idarece belirlenen bedelin % 20’si kadar idari para cezası verilir.

c) (a) ve (b) bentlerine göre cezalandırmayı gerektiren aykırılığa konu yapı;

1) Hisseli parselde diğer maliklerin muvafakati alınmaksızın yapılmış ise cezanın % 30’u,

2) Kamuya veya başkasına ait bir parselde yapılmış ise cezanın % 40’ı,

3) Uygulama imar planında veya parselasyon planında “Kamu Tesisi Alanı veya Umumî Hizmet Alanı” olarak belirlenmiş bir alanda yapılmış ise cezanın % 60’ı,

4) Mevcut haliyle veya öngörülen bir afet tehlikesi karşısında can ve mal emniyetini tehdit ediyor ise cezanın % 100’ü,

5) Uygulama imar planı bulunan bir alanda yapılmış ise cezanın % 20’si,

6) Yapılaşmaya yasaklanmış bir alanda yapılmış ise cezanın % 80’i,

7) Özel kanunlar ile belirlenmiş özel imar rejimine tabi bir alanda yapılmış ise cezanın % 50’si,

8) Ruhsatsız ise cezanın % 180’i,

9) Ruhsatı hükümsüz hale gelmesine rağmen inşaatı sürdürülüyor ise cezanın % 50’si,

10) Yapı kullanma izin belgesi alınmış olmakla birlikte, ruhsat alınmaksızın yeni inşaî faaliyete konu ise cezanın % 100’ü,

11) İnşaî faaliyetleri tamamlanmış ve kullanılmıyor ise cezanın % 10’u,

12) İnşaî faaliyetleri tamamlanmış ve kullanılıyor ise cezanın % 20’si,

13) Çevre ve görüntü kirliliğine sebebiyet veriyor ise cezanın % 20’si,

(a) ve (b) bentlerinde belirtilen şekilde tespit edilen para cezalarının miktarına göre ayrı ayrı hesap edilerek ilave olunur. Para cezalarına konu olan alanın hesaplanmasında, aykırılıktan etkilenen alan dikkate alınır.

ç) (Ek:25/3/2020-7226/39 md.) Bu fıkra uyarınca idari para cezası verilmesini gerektiren aykırılığa konu alan ile bu alanın bulunduğu arsa veya arazinin emlak vergisine esas asgari metrekare birim değerinin çarpımı ile bulunan bedel kadar idari para cezası yukarıdaki bentlere göre aykırılıktan sorumlu olan yapı sahibine ve yapı müteahhidine verilen para cezalarına ayrıca ilave edilir. Bu fıkraya göre verilen idari para cezasının ilgilisine tebliğinden itibaren bir ay içinde aykırılığın giderilmesi ve yapının mevzuata uygun hale getirilmesi halinde bu bent uyarınca ilave edilen para cezası tahsil edilmez.

18, 28, 32, 33, 34, 35, 36, 37, 40 ve 41 inci maddelerde belirtilen mükellefiyetleri yerine getirmeyen veya bu maddelere aykırı davranan yapı veya parsel sahibine, harita, plan, etüt ve proje müelliflerine ve gözetmenlerine, fenni mesullere, yapı müteahhidine ve şantiye şefine, ilgisine göre ayrı ayrı olmak üzere ikibin Türk Lirası, bu fiillerin çevre ve sağlık şartlarına aykırı olması halinde dörtbin Türk Lirası, can ve mal emniyetini tehdit etmesi halinde altıbin Türk Lirası idari para cezası verilir.

Yapıldığı tarih itibarıyla plana ve mevzuata uygun olmakla beraber, mevcut haliyle veya öngörülen bir afet tehlikesi karşısında can ve mal emniyetini tehdit ettiği veya edeceği ilgili idare veya mahkeme kararı ile tespit olunan yapılara, ilgili idarenin yazılı ikazına rağmen idarece tanınan süre içinde takviyede bulunmayan veya bu yapıları 39 uncu madde uyarınca yıkmayan yapı sahibine onbin Türk Lirası idari para cezası verilir.

27 nci maddeye göre (…)40 belirlenmiş köy yerleşik alanı ve civarı sınırları içinde köyün nüfusuna kayıtlı olan ve köyde sürekli oturanlar tarafından, projeleri (…)40 (…)40 fen, sanat ve sağlık şartlarına uygun olmasına rağmen valilik onayı alınmadan ve muhtarlığa bildirim yapılmadan konut ve zatî maksatlı tarım ve hayvancılık yapısı inşa edilmesi halinde yapı sahibine bin Türk Lirası idari para cezası verilir. Bu yapılardaki diğer aykırılıklar ve ruhsata tabi tarım ve hayvancılık maksatlı yapılardaki aykırılıklar için verilecek olan idari para cezası, bin Türk Lirasından az olmamak üzere, ikinci fıkraya göre hesaplanan toplam ceza miktarı uygulanır. 

Yukarıdaki fıkralarda belirtilen fiil ve hallerin, yapının inşa edilmesi süreci içinde tekrarı halinde, idari para cezaları bir kat artırılarak uygulanır.

Yukarıdaki fıkralar uyarınca tahsil olunan idari para cezaları, aynı fiil nedeniyle 26/9/2004 tarihli ve 5237 sayılı Türk Ceza Kanununun 184 üncü maddesine göre mahkûm olanlara faizsiz olarak iade edilir.

Yapının bu Kanuna, ilgili diğer mevzuata, plana, ruhsata, ruhsat eki etüt ve projelere uygun hale getirilmesi için idarenin yazılı izni dahilinde yapılan iş ve işlemler mühür bozma suçu teşkil etmez.

Müelliflerin, fenni mesul mimar ve mühendislerin, yapı müteahhitlerinin, şantiye şefi mimar ve mühendislerin, imar mevzuatına aykırı fiillerinden dolayı verilen cezaları ve haklarındaki kesinleşmiş mahkeme kararları, kendi kayıtlarına işlenmek ve ilgili mevzuata göre cezai işlem yapılmak üzere, üyesi bulundukları meslek odasına ve Bakanlığa ilgili idarece bildirilir. Bu kişiler, verilen ceza süresi içinde yeni bir iş üstlenemez.

Yapı müteahhidinin yetki belgesi;

a) Yapım işinin ruhsata ve ruhsat eki etüt ve projelere aykırı olarak gerçekleştirilmesi ve 32 nci maddeye göre verilen süre içinde aykırılığın giderilmemesi halinde beş yıl,

b) Yapım işinde ruhsat eki etüt ve projelere aykırı olarak gerçekleştirilen imalatın can ve mal güvenliğini tehdit etmesi halinde on yıl,

c) Bakanlıkça olumsuz kayıt değerlendirmesi yapılan hallerde bir yıl,

süreyle Bakanlıkça iptal edilir. Yapı müteahhidinin, yapım işlerinden doğan vergi ve sigorta primi borçlarını ödememesi ve diğer sorumluluklarını yerine getirmemesi hallerinde yetki belgesi bir yıldan az olmamak üzere Bakanlıkça iptal edilir ve bunlara sorumluluklarını yerine getirinceye kadar yeni yetki belgesi düzenlenmez. Yetki belgesi iptal edilen yapı müteahhidi yeni yetki belgesi düzenleninceye kadar yeni iş üstlenemez, ancak mevcut işlerini tamamlar. Yetki belgeli yapı müteahhidi olmaksızın başlanılan yapının ruhsatı iptal edilir ve yapı mühürlenir.

3194 sayılı İmar Kanunu’nun 42. maddesinde, imar planına aykırı yapılaşma durumunda uygulanacak cezaların kapsamı ve oranları detaylı bir şekilde açıklanmıştır. Aynı zamanda bu kanunda, belediyelere imar denetim yetkisi verilmiş ve imar para cezalarının uygulanabilmesi için belediyelerin denetim yapabilmesi sağlanmıştır. İmar para cezası, belediyeler tarafından yapılan denetimlerle tespit edilir ve belirli bir süre içinde ödenmesi gerekir.

3.İmar Para Cezasının Uygulama Alanları

İmar para cezası, imar planı, inşaat ruhsatı ve ilgili yönetmeliklere aykırı olarak inşa edilen yapılar için uygulanır. İmar Kanunu’na göre, şu durumlar imar para cezası gerektiren fiiller arasında yer alır:

  • Ruhsatsız Yapı İnşaatı: Yapı ruhsatı olmadan inşa edilen yapılar için imar para cezası uygulanır. Ruhsatsız yapıların inşa edilmesi, planlamayı ve şehir düzenini bozar, bu yüzden cezai işlem gerektirir.
  • Ruhsata Aykırı Yapılar: Yapı ruhsatı alınmış olsa da, inşa edilen yapının ruhsata aykırı olması durumunda ceza uygulanır. Örneğin, ruhsatta belirtilen kullanım amacına uygun olmayan bir inşaat gerçekleştirilmesi bu kapsama girer.
  • İmar Planına Aykırı Yapılar: Yapı inşa edilirken, imar planına uygun hareket edilmemesi de ceza gerektirir. İmar planı, bir bölgedeki yapılaşmayı, yolları, yeşil alanları ve diğer önemli unsurları düzenler. Bu plana aykırı hareket etmek, şehri daha da karmaşık ve denetimsiz hale getirebilir.
  • Bina Yüksekliği veya Hacmi Aşılması: Yapının belirlenen yüksekliği ve hacmi aşması da imar planına aykırıdır ve para cezası gerektirir.
  • Kaçak Kat Çıkma: Bir binaya ruhsata aykırı olarak kaçak kat çıkmak, en yaygın imar ihlali türlerinden biridir. Bu tür ihlallerde de imar para cezası uygulanır.
  • Çevreye Zarar Verme: İmar planına uygun olmayan şekilde yapılan bir yapı, çevreye zarar verebilir. Örneğin, doğal alanların tahrip edilmesi ya da çevreyi kirletmek, ilgili imar düzenlemelerine aykırıdır.

4. İmar Para Cezasının Hesaplanması

İmar para cezasının miktarı, ihlalin türüne ve büyüklüğüne bağlı olarak değişir. İmar Kanunu’na göre, imar para cezaları her yıl güncellenir. Belediye sınırları içinde yapılacak inşaatlarla ilgili olarak uygulanacak cezalar, belirli oranlarda hesaplanır. İmar para cezası, genellikle inşa edilen yapının toplam yüzölçümüne göre belirlenir. Eğer bir yapı ruhsatsız yapılmışsa, imar para cezası, yapının inşa edilmesinin ardından belirli bir süre içinde uygulanır. Cezanın miktarı, yapının büyüklüğü ve yerleşim yerine göre farklılık gösterebilir.

Cezanın miktarı, yerel yönetimler tarafından belirlenen her metrekareye ilişkin bir birim fiyatla çarpılarak hesaplanır. Bu birim fiyatlar her yıl Çevre ve Şehircilik Bakanlığı tarafından belirlenir. Ayrıca, ruhsatsız veya ruhsata aykırı yapıların sahipleri, yalnızca para cezası ödemekle kalmaz, aynı zamanda yapıları yıkma yükümlülüğüyle de karşı karşıya kalabilirler.

5.İmar Para Cezalarının Yaptırımları ve Uygulama Süreci

İmar para cezası süreci, 3194 sayılı İmar Kanunu çerçevesinde, belediyeler veya ilgili idareler tarafından yürütülmektedir. Süreç genellikle, bir yapının ruhsatsız veya ruhsata aykırı olarak inşa edildiğinin tespiti ile başlar. Bu tespit, imar denetimi yapmakla görevli belediye zabıtaları ya da yapı kontrol ekipleri tarafından yapılmaktadır.

Belediye yetkilileri, görev bölgelerinde düzenli kontroller yapmakla yükümlüdür. Yapılan kontroller sırasında mevcut yapıların imar planına, yapı ruhsatına ve yapı kullanma izin belgesine uygunluğu incelenir. İnceleme sırasında herhangi bir aykırılık tespit edilmesi durumunda, belediye tarafından idari süreç başlatılır.

İmar Kanunu’na göre ruhsatsız yapı yapmak veya mevcut ruhsat ve eklerine aykırı şekilde inşa faaliyetinde bulunmak, açıkça hukuka aykırı bir eylemdir. Bu durumun tespiti hâlinde belediye, öncelikle yapı sahibine yazılı bir bildirimde bulunmak zorundadır. Bildirimde ihlalin içeriği açıkça belirtilmeli ve bu ihlalin giderilmesi için mal sahibine en az 30 gün süre tanınmalıdır.

Eğer tanınan bu süre içerisinde ihlal giderilmezse, belediye tarafından 3194 sayılı Kanunun 42. maddesi kapsamında imar para cezası uygulanır. Ayrıca bu aşamada yapı hakkında yıkım kararı da alınabilir.

Belediyeler, tespit edilen aykırılık türüne göre ilgili kanunun 42. maddesinde yer alan kriterler çerçevesinde birim maliyet üzerinden hesaplanan bir para cezası uygular. Bu cezanın tebliğ edilmesiyle birlikte yapı sahibine, belirli bir ödeme süresi (genellikle 30 gün) verilir. Bu süre içerisinde cezanın ödenmemesi hâlinde, ceza 6183 sayılı Amme Alacaklarının Tahsil Usulü Hakkında Kanun kapsamında tahsil edilir.

6.İmar Para Cezasında İtiraz Hakkı

İmar para cezası uygulamasına karşı kişiler, cezanın uygulanmasından önce ve sonra olmak üzere çeşitli hukuki yollara başvurma hakkına sahiptir. Bu haklar, bireylerin keyfi idari işlemler karşısında korunmasını sağlayan hukuk devleti ilkesinin bir gereğidir.

İmar cezaları, genellikle 3194 sayılı İmar Kanunu’na göre ruhsatsız veya ruhsata aykırı yapılaşmalar durumunda ilgili belediye veya yetkili idare tarafından uygulanmaktadır. Bu cezalara karşı, ilk olarak 3194 sayılı İmar Kanunu’nun 42. maddesi kapsamında işlem yapılmaktadır.

Para cezası tebliğ edildikten sonra, ilgili kişi veya kurum bu cezaya karşı, cezayı kesen belediyeye veya ilgili idareye itirazda bulunabilir. Bu itiraz, tebliğ tarihinden itibaren 30 gün içinde yapılmalıdır.

Belediyeye yapılan itirazın reddedilmesi veya idareden herhangi bir cevap alınamaması hâlinde, kişi bu işleme karşı idari yargıda iptal davası açabilir. Bu dava, idare mahkemesinde açılır ve dava süresi, tebliğ tarihinden itibaren 60 gündür.

İdari yargıda açılacak bu dava kapsamında mahkeme:

  • Cezanın dayanağını,
  • Yapının imar mevzuatına gerçekten aykırı olup olmadığını,
  • Usulüne uygun bildirim yapılıp yapılmadığını,
  • Cezanın orantılı ve hukuka uygun olup olmadığını

inceleyerek karar verir.

7.Sonuç

İmar para cezaları, şehirlerin sağlıklı bir şekilde büyüyebilmesi ve planlı bir yapılaşma gerçekleştirilebilmesi adına önemli bir rol oynamaktadır. Türk hukuku, imar kanunları ve düzenlemeleriyle, yapılaşmanın denetimini sağlamak ve kural ihlallerine karşı caydırıcı tedbirler almak amacıyla imar para cezalarını önemli bir yaptırım aracı olarak kullanmaktadır. İmar mevzuatına uygun hareket etmek, sadece bireysel sorumluluk değil, aynı zamanda toplumsal bir yükümlülüktür. Bu nedenle, hem inşaat sahiplerinin hem de belediyelerin imar düzenlemelerine tam uyum göstermeleri, uzun vadede daha güvenli, sağlıklı ve estetik açıdan düzgün şehirlerin oluşmasına katkı sağlayacaktır.

Stj. Av. Mustafa DUĞRAL