Franchise Sözleşmeleri: Hukuki Niteliği, Unsurları ve Tarafların Yükümlülükleri

Giriş

Küreselleşmenin hız kazanmasıyla birlikte ekonomik sınırların esnekleşmesi, uluslararası ticaretin ivme kazanmasına ve rekabetin her düzeyde yoğunlaşmasına yol açmıştır. Bu dinamik ortamda, işletmelerin yalnızca yerel pazarlarda tutunmaları yeterli olmamakta; sürdürülebilir büyüme ve küresel ölçekte rekabet gücü elde edebilmek için farklı coğrafyalarda faaliyet göstermeleri bir zorunluluk halini almaktadır. Bu doğrultuda firmalar, geleneksel dağıtım ve satış yöntemlerinin ötesine geçerek, daha esnek, ölçeklenebilir ve düşük maliyetli stratejiler geliştirme arayışına yönelmiştir.

Bu ihtiyacın bir sonucu olarak, 20. yüzyılın ikinci yarısından itibaren dünya genelinde giderek daha yaygın hale gelen franchise sistemi, günümüzde modern ticari ilişkiler içerisinde önemli bir yer edinmiştir. Franchise sistemi, temel olarak bir işletmenin sahip olduğu marka, iş modeli, bilgi birikimi ve organizasyon yapısının, bağımsız girişimcilere belirli şartlar dâhilinde kullanım hakkı olarak sunulması esasına dayanmaktadır. Bu sistem, hem franchise veren (franchisor) hem de franchise alan (franchisee) açısından çeşitli avantajlar sunar. Franchise veren, sistemini genişletirken önemli ölçüde sermaye harcamadan büyüme imkânı elde eder; franchise alan ise tanınmış bir markanın güvencesi ve deneyimi ile daha az riskle ticarete atılma fırsatı yakalar.

Özellikle hızlı tüketim ürünleri, gıda hizmetleri, perakende, konaklama ve kişisel bakım gibi sektörlerde franchise sisteminin yaygınlaştığı gözlemlenmektedir. Bu sistem, ulusal ve uluslararası pazarlarda markaların homojen hizmet kalitesi sunmalarını kolaylaştırırken; girişimcilere de profesyonel destek, eğitim, reklam ve tedarik zinciri olanakları sağlar. Ancak bu avantajların sağlıklı bir şekilde işletilebilmesi ve sistemin taraflar arasında öngörülebilirlik ile güvene dayalı olarak sürdürülebilmesi için, aradaki ilişkiyi düzenleyen franchise sözleşmesinin doğru ve hukuki temellere uygun şekilde hazırlanması büyük önem arz etmektedir.

Franchise sözleşmesi, çok yönlü bir hukuki yapı barındıran, karmaşık edim ilişkilerini içeren ve taraflar arasında uzun süreli yükümlülük doğuran bir sözleşme türüdür. Her ne kadar Türk Borçlar Kanunu’nda ismen düzenlenmemiş olsa da, uygulamada franchise sözleşmeleri geniş bir yelpazeye yayılan yükümlülükleri içeren tipik ve özgün bir sözleşme olarak karşımıza çıkar. Sözleşme; fikrî mülkiyet, rekabet yasağı, eğitim ve destek yükümlülüğü, işletme standardı, denetim hakkı gibi birçok özel hukuki düzenleme alanını bünyesinde barındırmaktadır. Bu yönüyle franchise sözleşmesi, yalnızca bir satış ya da hizmet ilişkisi değil; aynı zamanda bir know-how, marka ve sistem transferi niteliği taşımaktadır.

Bu makalede franchise sözleşmelerinin hukuki niteliği, unsurları, tarafların hak ve yükümlülükleri ile sözleşmenin sona ermesi gibi konular detaylı biçimde ele alınacak; Türk Hukuku çerçevesinde sözleşmenin yapısı ve uygulamada karşılaşılan hukuki sorunlar değerlendirilerek, sistemin işleyişine dair kapsamlı bir bakış sunulacaktır.

1. Franchise Sözleşmesinin Hukuki Niteliği

Franchise sözleşmesi, çağdaş ticaret hukukunun uygulamada büyük önem kazanan, ancak pozitif hukukta açık bir biçimde düzenlenmemiş sözleşme türlerinden biridir. Türk Borçlar Kanunu (TBK) başta olmak üzere mevcut mevzuat içerisinde franchise sözleşmesine özgülenmiş bir hüküm bulunmamaktadır. Bu nedenle franchise sözleşmeleri, “isimsiz sözleşme” (atipik sözleşme) niteliğinde olup, sözleşme serbestisi ilkesi çerçevesinde geçerlilik kazanır. Ancak bu durum, franchise sözleşmelerinin hukuki değerlendirmeye tabi tutulamayacağı anlamına gelmez. Aksine, söz konusu sözleşmeler, Türk Borçlar Hukuku’nun genel ilkeleri ve benzer sözleşme türleriyle olan ilişkileri göz önünde bulundurularak hukuki yapı bakımından analiz edilebilir.

1.1. İki Tarafa Borç Yükleyen (Synallagmatik) Sözleşme

Franchise sözleşmesi, tarafların karşılıklı edim yükümlülüğü altına girdiği iki tarafa borç yükleyen (synallagmatik) sözleşmelerdendir. Bu bağlamda, franchise alanın ödeyeceği ücret ile franchise verenin sağlayacağı marka, know-how, sistem ve destek hizmetleri arasında doğrudan bir karşılıklılık ilişkisi söz konusudur. Taraflardan birinin edimini ifa etmemesi, diğer tarafın da edim yükümlülüğünden kaçınmasına hukuki zemin oluşturur. Bu nedenle franchise sözleşmesi, karşılıklı güven ve ifa taahhüdü üzerine inşa edilmiştir.

1.2. İvazlı Sözleşme

Franchise sözleşmesi, bir edim karşılığında diğer bir edimin taahhüt edildiği ivazlı (ücretli) sözleşmelerden biridir. Franchise alan, başlangıçta belirlenen giriş bedelini ve sözleşme süresince dönemsel olarak ödenmesi gereken lisans, reklam veya hizmet bedellerini franchise verene ödemekle yükümlüdür. Bu ücret karşılığında franchise veren; markasının kullanım hakkını, iş modeli ve ticari bilgilerini (know-how), pazarlama desteğini ve teknik yardımını franchise alana sunar. Bu yönüyle franchise sözleşmesi, ekonomik değer taşıyan unsurların takasına dayalı, tipik bir ticari sözleşme ilişkisi oluşturur.

1.3. Rızai Sözleşme

Franchise sözleşmesi, rızai bir sözleşme niteliğindedir. Yani sözleşmenin hukuken kurulabilmesi için tarafların irade beyanlarının karşılıklı ve birbirine uygun olması yeterlidir. Hukuken geçerli bir sözleşmenin doğması için herhangi bir şekil şartına tabi değildir. Bununla birlikte, franchise ilişkisi çoğu zaman marka ve patent lisans haklarını içerdiğinden, uygulamada yazılı şekil tercih edilmekte ve yazılı sözleşme yapılması neredeyse bir zorunluluk halini almaktadır. Özellikle tarafların hak ve yükümlülüklerinin açık biçimde belirlenmesi, ileride doğabilecek uyuşmazlıkların önlenmesi açısından yazılı sözleşmenin varlığı büyük önem taşır.

1.4. Sürekli Borç Doğuran Sözleşme

Franchise sözleşmesi, sürekli borç ilişkisi doğuran bir sözleşmedir. Tarafların yükümlülükleri tek seferlik bir edimle sınırlı olmayıp, sözleşme süresi boyunca devam eder. Franchise verenin marka ve sistem desteğini sürdürmesi, reklam ve danışmanlık hizmetlerini sağlaması; franchise alanın ise sözleşmeye uygun biçimde işletmeyi sürdürmesi, kalite standartlarına uyması ve düzenli ödemelerini yapması sürekli ifayı gerektiren yükümlülüklerdir. Bu nedenle franchise sözleşmesi, süreklilik gösteren dinamik bir ilişkiyi ifade eder. Taraflar arasındaki işbirliği, yalnızca mal veya hizmet temini ile sınırlı kalmayıp, uzun vadeli iş birliği, destek ve kontrol mekanizmalarını da içerir.

1.5. Çerçeve Sözleşme Niteliği

Franchise sözleşmesi aynı zamanda bir çerçeve sözleşme niteliği taşır. Çerçeve sözleşmeler, taraflar arasında genel hükümleri düzenleyen ve bu genel yapı çerçevesinde gelecekte yapılacak bireysel işlemleri yönlendiren sözleşmelerdir. Franchise sözleşmesi de bu bağlamda, taraflar arasında uzun vadeli iş birliğine dayanan bir ilişkiyi tanımlayan, temel hükümleri belirleyen bir üst sözleşme işlevi görür. Bu çerçevede, taraflar ileride belirli bir ürünün dağıtımı, hizmetin sunulması ya da reklam kampanyası gibi alt düzenlemeler için ayrı anlaşmalar yapabilirler. Bu yönüyle franchise sözleşmesi, hem hukuki hem de operasyonel anlamda kapsamlı ve esnek bir yapı sunar.

2. Franchise Sözleşmesinin Unsurları

Franchise sözleşmesi, sadece bir ürün veya hizmetin satışı için kurulan ticari bir ilişki olmanın ötesinde, kapsamlı bir iş modelinin devrini ve uygulanmasını içeren kompleks bir sözleşme türüdür. Bu yönüyle, sözleşmenin kendine özgü birtakım yapısal unsurları bulunmaktadır. Bu unsurlar, franchise sisteminin hem ekonomik hem de hukuki temelini oluşturur ve sözleşmenin taraflarının yükümlülüklerinin çerçevesini belirler. Franchise sözleşmesinin dört temel unsuru; konsept unsuru, ücret unsuru, dikey birliktelik unsuru ve anlaşma unsurudur.

2.1. Konsept Unsuru

Franchise sözleşmesinin en karakteristik yönü, bir iş sisteminin –yani belirli bir konseptin– franchise alan tarafa devredilmesidir. Bu konsept, franchise sisteminin yapı taşıdır ve üç temel bileşenden oluşur: pazarlama konsepti, franchise organizasyonu ve maddi olmayan mallar paketi.

2.1.1 Pazarlama Konsepti

Pazarlama konsepti; franchise verenin yıllar içinde geliştirmiş olduğu, ticari başarısını şekillendiren stratejiler bütünüdür. Bu kapsamda:

• Hangi tür ürün veya hizmetlerin sunulacağı,
• Bu ürün ya da hizmetlerin kalite, standart ve fiyat düzeyleri,
• Hangi bölgelerde, hangi tüketici kitlesine hitap edileceği,
• Reklam politikaları, promosyon uygulamaları ve müşteri sadakat sistemleri gibi pazarlama teknikleri belirlenmiştir.

Franchise alan, bu sistemin dışına çıkamaz; ürün/hizmet çeşitliliği, mağaza tasarımı, müşteri iletişimi ve fiyatlandırma gibi tüm uygulamalar, franchise verenin belirlediği pazarlama konsepti doğrultusunda gerçekleştirilir. Bu durum, tüm franchise şubelerinde hizmet standardının korunmasını ve marka imajının sürekliliğini sağlar.

2.1.2. Franchise Organizasyonu

Franchise sistemi, aynı zamanda taraflar arasında organizasyonel bir yapı oluşturur. Bu yapı, tarafların işleyişine ilişkin yetki ve sorumluluk alanlarını düzenler. Franchise verenin denetim, yönlendirme ve destek verme görevleri ile franchise alanın sadakat, özen ve raporlama yükümlülükleri bu organizasyon içinde şekillenir. Ayrıca; tedarik zinciri, lojistik, eğitim programları, personel yönetimi gibi başlıklarda da kurumsal bir yapı benimsenmiştir.

2.1.3. Maddi Olmayan Mallar Paketi

Franchise sözleşmesi, yalnızca fiziki ürünlerin değil, fikrî ve sınai mülkiyet haklarının devrini de içerir. Bu kapsamda franchise alan:

• Marka,
• Logo,
• Ticari unvan,
• Patent, tasarım ve yazılım lisansları,
• Ticari sırlar ve know-how (gizli ticari bilgi)
  gibi unsurları kullanma hakkına sahip olur. Bu hakların kullanımı, franchise sözleşmesinin merkezinde yer alır. Bu yönüyle franchise sistemi, fikrî mülkiyet hukukuyla da doğrudan ilişkilidir ve bu hakların korunması önem arz eder.

2.2. Ücret Unsuru

Franchise sözleşmesi ivazlı bir sözleşmedir; bu nedenle franchise alanın franchise verene belirli bir ücret ödemesi esastır. Bu ücretler genellikle iki ana başlık altında toplanır:

2.2.1. Başlangıç Bedeli (Entry Fee)

Sisteme giriş için tek seferlik ödenen bu bedel, franchise verenin marka gücünden ve iş modelinden yararlanma hakkı karşılığında alınır. Bu bedel, çoğu zaman pazarlık konusu olmakla birlikte, sistemin kurulumu, eğitimlerin verilmesi, başlangıç desteklerinin sağlanması ve lokasyon onayı gibi hizmetleri de kapsayabilir.

2.2.2. Dönemsel Bedeller (Royalty, Reklam Payı vb.)

Franchise sözleşmeleri kapsamında franchise alan, sistemden faydalanmaya devam ettiği sürece belirli aralıklarla (aylık, üç aylık, yıllık vb.) ödeme yapmak zorundadır. Bu ödemeler şunlardan oluşabilir:

• Royalty bedeli: Cirodan belirli bir yüzdelik dilim şeklinde alınır.
• Reklam katkı payı: Merkezî reklam ve pazarlama faaliyetlerine katkı sağlamak amacıyla ödenir.
• Danışmanlık/denetim bedelleri: Sürekli eğitim, denetim ve yönetim desteği karşılığı alınabilir.

Bu ücretler, franchise sisteminin devamlılığını sağlamak ve tüm ağ içinde standartların korunmasını finanse etmek açısından önemlidir.

2.3. Dikey Birliktelik Unsuru

Franchise sözleşmesinin önemli unsurlarından biri de taraflar arasında kurulan dikey entegrasyon ilişkisidir. Bu ilişki, üretici, dağıtıcı ve perakendeci gibi farklı ekonomik fonksiyonlara sahip tarafların bir araya gelmesiyle oluşur. Franchise veren, genellikle ürün veya hizmetin sağlayıcısı konumundadır; franchise alan ise bu ürün ya da hizmetleri son kullanıcıya sunar.

Bu dikey birliktelik içerisinde, en temel ortaklık noktası marka imajıdır. Tüm franchise şubelerinin:

• Aynı kurumsal kimliği yansıtması,
• Benzer iç mimari ve dekorasyona sahip olması,
• Aynı hizmet standardını sürdürmesi,
• Tek tip üniforma, ambalaj ve menü kullanması
  marka bütünlüğünü korumak ve tüketicilerde tek bir kurum algısı oluşturmak için zorunludur.

Bu bağlamda, dikey entegrasyonun sağladığı görsel ve işlevsel birliktelik, franchise sisteminin başarısı açısından vazgeçilmezdir.

2.4. Anlaşma Unsuru

Her sözleşmede olduğu gibi, franchise sözleşmesinin de geçerli bir şekilde kurulabilmesi için tarafların objektif ve sübjektif esaslar üzerinde tam bir uzlaşmaya varmış olmaları gerekir. Taraflar arasında anlaşmaya varılması gereken başlıca esaslı noktalar şunlardır:

• Sözleşme konusu (marka, ürün, hizmet türü),
• Ücret ve ödeme koşulları,
• Sözleşmenin süresi ve yenileme şartları,
• Coğrafi yetki alanı,
• Tarafların hak ve yükümlülükleri,
• Fesih ve sona erme hükümleri.

Bu esaslarda bir anlaşma sağlanmadan sözleşme kurulmuş sayılmaz. Özellikle sözleşmenin niteliği gereği uzun vadeli ve sürekli ilişki doğurması, taraflar arasında açık, belirgin ve kapsamlı bir uzlaşma olmasını gerektirir. Aksi halde taraflar arasında belirsizlikler doğabilir ve sözleşmenin ifası ciddi uyuşmazlıklara neden olabilir.

3. Franchise Sözleşmesinin Tarafları

Franchise sözleşmesi, belirli bir iş sisteminin kullanım hakkını düzenleyen karşılıklı borç ve yükümlülükler içeren bir sözleşme türü olup, bu sözleşmenin hukuki ilişkisini oluşturan iki temel taraf bulunmaktadır: franchise veren (franchisor) ve franchise alan (franchisee). Her iki taraf da sözleşme süresince belirli yükümlülükler altına girer, ticari iş birliğine dayalı bir ilişki yürütür. Bu bölümde, tarafların hukuki statüleri, rollerine ilişkin nitelikler ve aralarındaki ilişkinin bağımsızlık esasına dayalı yapısı detaylı şekilde incelenmektedir.

3.1. Franchise Veren (Franchisor)

Franchise veren, genellikle bir marka, ürün veya hizmet sisteminin sahibi olan ticari teşebbüstür. Bu taraf, franchise sisteminin kurucusu ve yöneticisidir. Franchise verenin temel rolü, kendi geliştirdiği iş modelini franchise alanlara devretmek ve onların sistem içinde faaliyette bulunmalarını sağlamak şeklindedir.

Franchise verenin özellikleri:

• Marka sahibi konumundadır. Genellikle tescilli bir markaya, logoya veya ayırt edici ticari kimliğe sahiptir.
• İşletme sistemi, pazarlama teknikleri, organizasyon yapısı, işletme bilgileri ve müşteri ilişkileri yönetimi gibi know-how unsurlarını franchise alanlara aktarır.
• Franchise alanın işletmesini sistemin gereklerine uygun şekilde yürütmesini sağlar. Bu amaçla düzenli eğitim, danışmanlık, reklam ve denetim desteği sunar.
• Sistemin bütünlüğünü korumak amacıyla belirli standartların ve kalite politikalarının uygulanmasını denetler.

Franchise verenin amacı, kendi markasını yaygınlaştırarak pazar payını artırmak, daha geniş bir tüketici kitlesine ulaşmak ve franchise gelirlerinden (başlangıç bedeli, royalty, reklam katkı payı vb.) gelir elde etmektir.

3.2. Franchise Alan (Franchisee)

Franchise alan, franchise sistemine katılarak, söz konusu iş modelini kendi işletmesinde uygulama hakkına sahip olan bağımsız girişimcidir. Franchise alanın, franchise verenden hukuki ve ekonomik olarak bağımsız olması, sistemin temel özelliklerinden biridir. Bu taraf, franchise verenin sağladığı marka ve sistem altyapısını kullanarak kendi adına ve hesabına ticari faaliyette bulunur.

Franchise alanın özellikleri:

• Franchise alan, bağımsız bir tacir veya ticari işletmedir. Kendi nam ve hesabına çalışır; franchise verenin bir alt çalışanı, vekili, komisyoncusu ya da acentesi değildir.
• İşletmesini franchise verenin belirlediği konsept, kalite standartları ve kurumsal kimlik çerçevesinde yürütür. Ancak faaliyetlerinin tüm hukuki ve ekonomik sorumluluğu kendisine aittir.
• Çoğu durumda, belirli bir coğrafi bölgede faaliyet gösterme hakkına sahiptir (bölgesel koruma).
• Kar amacı güder ve elde ettiği kazanç üzerinde doğrudan hak sahibidir. Ancak belirli dönemlerde franchise verene çeşitli ödemeler yapar (lisans ücreti, reklam katkı payı vb.).

Franchise alan, franchise sistemine katılmakla, yüksek marka bilinirliğine sahip bir işletmenin parçası olmanın avantajlarından yararlanır; ancak bu durum onun ticari bağımsızlığını ortadan kaldırmaz.

3.3. Tarafların Hukuki Statüsü

Franchise sözleşmesinde yer alan taraflar, gerçek kişi (bireysel girişimci) ya da tüzel kişi (şirket, dernek, kooperatif gibi kuruluşlar) olabilir. Örneğin:

• Bir şirket sahibi olan yatırımcı franchise alan olabilir.
• Ulusal ya da uluslararası bir holding yapısındaki bir kuruluş franchise veren olabilir.

Bu durum, sözleşmenin geçerliliğini etkilemez; ancak sözleşmenin içerdiği yükümlülüklerin yerine getirilmesi açısından tarafların ticari yeterliliklerinin bulunması önemlidir.

Taraflar arasındaki ilişki, bağımlı değil, bağımsız ticari bir iş birliği ilişkisi olarak tanımlanır. Bu nedenle, aralarındaki ilişki:

• İşçi-işveren ilişkisi değildir; SGK ilişkisi doğurmaz.
• Acentelik ilişkisi değildir; temsil ve pazarlama adına yapılan işlemler franchise alanın kendi adına yapılır.
• Vekâlet ilişkisi değildir; franchise alan kendi kararlarını kendi namına verir ve sonuçlarına katlanır.

Bu bağımsızlık, her iki tarafa da özgürlük tanırken, aynı zamanda karşılıklı borçların dikkatle düzenlenmesini zorunlu kılar. Franchise sözleşmesi bu açıdan, taraflar arasında güven, sadakat ve uyum esaslarına dayalı uzun vadeli bir iş ortaklığının zeminini oluşturur.

3.4. Franchise İlişkisinin Uyuşmazlık Kaynakları

Taraflar arasında, ticari faaliyet sırasında doğabilecek olası uyuşmazlıkların önemli bir kısmı:

• Sözleşmeye aykırı davranışlar (standartlara uymama, ödeme aksaklıkları),
• Denetim ve müdahale yetkisinin kapsamı,
• Marka kullanım sınırları ve rekabet yasağı,
• Sözleşmenin feshi ve sona erme şartları
  gibi konulara ilişkindir. Bu nedenle franchise sözleşmesinin tarafları, hak ve yükümlülüklerini net biçimde belirlemeli; özellikle denetim, eğitim ve danışmanlık gibi alanlarda karşılıklı beklentileri açıkça sözleşmeye yansıtmalıdır.

4. Tarafların Yükümlülükleri

Franchise sözleşmesi, taraflara sadece haklar değil aynı zamanda karşılıklı ve sürekli borçlar da yükleyen, karmaşık bir borç ilişkisidir. Bu bağlamda franchise ilişkisi, tarafların sözleşme süresince birbirlerine karşı dikkatli, sadık ve işbirliği içinde hareket etmelerini gerektirir. Tarafların yükümlülükleri, yalnızca sözleşmede açıkça belirtilen unsurlardan ibaret olmayıp, aynı zamanda dürüstlük kuralı ve işin niteliğinden doğan yan yükümlülükleri de kapsamaktadır.

Taraflar arasında kurulan bu iş birliği ilişkisinde, franchise veren ve franchise alanın yükümlülükleri birbirini tamamlayacak şekilde organize edilir. Aşağıda bu yükümlülükler detaylı olarak ele alınmaktadır:

a. Franchise Verenin Yükümlülükleri

Franchise verenin temel yükümlülüğü, franchise sistemini başarılı ve sürdürülebilir şekilde işleyecek biçimde franchise alana devretmek ve bu sistemin işletilmesi sürecinde sürekli destek sağlamaktır. Aşağıda başlıca yükümlülükler yer almaktadır:

1. Marka, Sistem ve Gayrimaddi Hakların Devri

Franchise veren, tescilli markasını, ticari adını, logolarını, sembollerini ve sistemle ilgili diğer maddi olmayan değerlerini franchise alana kullanma hakkı tanımak zorundadır. Bu hakların kullanımı, çoğunlukla coğrafi ve süre yönünden sınırlandırılabilir, ancak franchise alanın işletmesini sözleşme hükümlerine uygun olarak sürdürebilmesi için bu haklara sahip olması zorunludur. Bu kapsamda:

• Marka ve ticari sembollerin kullanım hakkı,
• Know-how, iş sırları, yazılım ve prosedürlerin paylaşımı,
• Patent, telif hakkı gibi sınai mülkiyet unsurlarının devri söz konusu olabilir.

2. Eğitim, Destek ve Danışmanlık Sağlama

Franchise veren, franchise alanın sistemi başarıyla uygulayabilmesi için başlangıçta ve sözleşme süresince periyodik eğitim programları düzenlemelidir. Bu eğitimler genellikle:

• Ürün/hizmet bilgisi,
• Müşteri ilişkileri yönetimi,
• Satış teknikleri,
• İşletme yönetimi,
• Personel eğitimi gibi konuları kapsar.

Ayrıca danışmanlık ve operasyonel destek sağlamak, sistemde meydana gelen yenilikleri zamanında franchise alana iletmek ve uygulamada karşılaşılan sorunlarda rehberlik etmek de franchise verenin yükümlülüklerindendir.

3. Pazarlama ve Reklam Faaliyetlerinde Rehberlik Etme

Franchise sisteminin başarısı, marka imajının sürekliliği ve tutarlılığı ile doğrudan ilişkilidir. Bu nedenle franchise veren;

• Ulusal ve bölgesel çapta reklam kampanyaları düzenlemek,
• Tanıtım materyalleri sağlamak,
• Ortak reklam fonlarını yönetmek,
• Franchise alana yerel reklam stratejileri konusunda yönlendirme yapmakla yükümlüdür.

Bu faaliyetlerin amacı, marka bilinirliğini artırmak ve müşteri sadakatini güçlendirmektir.

4. Malzeme, Ürün ve Sistem Uygulanabilirliğini Sağlama

Franchise veren, sistemin uygulamaya elverişli ve sürdürülebilir olmasını sağlamakla yükümlüdür. Bunun için:

• Gerekli malzeme, ekipman ve ürünlerin temininde yardımcı olmalı veya doğrudan temin sağlamalı,
• Kullanılan sistemin işletilebilir, güncel ve verimli olmasına dikkat etmeli,
• Teknik altyapı ve lojistik desteği sunmalıdır.

5. Hukuki Koruma ve Üçüncü Kişilere Karşı Hakların Savunulması

Franchise veren, marka ve diğer maddi olmayan varlıkların üçüncü kişiler tarafından ihlal edilmesini engellemekle ve franchise alanın bu haklardan güvenli biçimde yararlanmasını sağlamakla yükümlüdür. Örneğin, marka taklidi, patent ihlali veya ticari sırların ifşası gibi durumlara karşı yasal süreçleri yürütmek franchise verenin sorumluluğundadır.

b. Franchise Alanın Yükümlülükleri

Franchise alan, sistemin gerekliliklerine sadık kalarak işletmesini yürütmek, markaya zarar vermemek ve ticari faaliyetlerini sözleşmeye uygun biçimde sürdürmekle yükümlüdür. Aşağıda bu yükümlülükler ayrıntılı şekilde açıklanmıştır:

1. Ücret Ödeme Yükümlülüğü

Franchise alan, franchise sistemine katılmak ve bu sistemden yararlanmaya devam etmek için belirli ücretleri ödemekle yükümlüdür. Bu ücretler genellikle:

• Başlangıç bedeli (sisteme giriş ücreti),
• Sürekli ödemeler (royalty),
• Reklam katkı payı,
• Danışmanlık veya eğitim bedelleridir.

Bu ödemeler, franchise sisteminin sürdürülebilirliği için hayati öneme sahiptir.

2. Sistem ve İşletme Standartlarına Uyum

Franchise alan, franchise verenin belirlediği tüm konsept, kalite ve operasyonel standartlara uymakla yükümlüdür. Bu kapsamda:

• Mağaza tasarımı, dekorasyonu, personel kıyafetleri gibi dış görünüme ilişkin unsurlar,
• Hizmet ve ürün kalitesi, müşteri memnuniyeti uygulamaları,
• İşletme politikaları ve süreçleri sistemle birebir uyumlu olmalıdır.

Bu yükümlülük, marka bütünlüğünün korunması açısından büyük önem taşır.

3. Mal ve Hizmetleri Franchise Verenden veya Onun Belirlediği Tedarikçiden Temin Etme

Franchise alan, genellikle sadece franchise verenin sağladığı ya da onayladığı tedarikçilerden ürün ve hizmet temin edebilir. Bu uygulama:

• Kalite standardını korumak,
• Ürün/hizmet uyumunu sağlamak,
• Maliyet kontrolünü mümkün kılmak
  amacını taşır. Bu yükümlülüğün ihlali, franchise sisteminin bütünlüğünü tehdit edebilir.

4. Ticari Sır Saklama, Sadakat ve Özen Borcu

Franchise alan, franchise verenin ticari sırlarını korumak ve sistemin işleyişine zarar verebilecek her türlü davranıştan kaçınmakla yükümlüdür. Bu kapsamda:

• İşe dair know-how bilgilerini üçüncü kişilerle paylaşmamak,
• Rekabet yasağına riayet etmek,
• Marka imajını zedeleyecek davranışlardan kaçınmak gerekir.

Bu borçlar, sözleşme sona erdikten sonra da belirli bir süre devam edebilir.

5. Satışları Artırma ve Markayı Geliştirme Gayreti

Franchise alan, işletmesini büyütmek ve satış hacmini artırmak için gerekli ticari gayreti göstermek zorundadır. Bu yükümlülük, sözleşmenin asli unsurlarından biri olup, pasif ticaret anlayışı franchise sisteminin dinamiğine aykırıdır. Ayrıca markanın yerel pazardaki temsilcisi olarak franchise alanın markayı en iyi şekilde tanıtma ve geliştirme sorumluluğu da bulunmaktadır.

5. Franchise Sözleşmesinin Türleri

Franchise sistemi, farklı sektörlerde ve farklı ihtiyaçlara göre şekillendirilebilen esnek bir ticari modeldir. Bu modelin uygulanış biçimi, tarafların üstlendikleri yükümlülüklerin niteliğine ve franchise sisteminin organizasyon yapısına göre farklılık gösterir. Hukuki açıdan franchise sözleşmeleri, genellikle üç ana kategoride sınıflandırılmaktadır: üretim franchising’i, hizmet franchising’i ve dağıtım franchising’i. Bu türlerin her biri, işleyiş, tarafların yükümlülükleri ve uygulama alanları bakımından birbirinden ayrılır.

Bu sınıflandırma, franchise alanın franchise verenle olan iş birliği düzeyini, üretim veya hizmet sürecine katılımını ve sistem üzerindeki etkisini anlamak açısından oldukça önemlidir. Aşağıda, her bir franchise türü ayrıntılı biçimde açıklanmaktadır:

5.1. Üretim Franchising’i

Üretim franchise sözleşmesi, franchise sisteminin en yoğun entegrasyon gerektiren türlerinden biridir. Bu türde franchise alan, franchise verenin talimatları, standartları ve teknik bilgisi doğrultusunda ürün üretmekle yükümlüdür. Üretilen ürünler, doğrudan franchise verenin markası altında pazarlanır.

Özellikleri:

• Franchise alan, yalnızca satıcı değil aynı zamanda üretici konumundadır.
• Üretim süreci, franchise verenin belirlediği kalite kontrol sistemlerine, teknik standartlara ve hijyen koşullarına tabidir.
• Franchise veren, üretim tekniklerini, kullanılan hammaddeleri, reçeteleri, iş süreçlerini ve ambalaj kurallarını franchise alanla paylaşmakla yükümlüdür.
• Franchise alan, kendi tesislerinde üretim yapar ancak bu üretim faaliyetini franchise sisteminin dışına taşıyamaz (yani, başka markalar için üretim yapamaz).
• Franchise alan, belirli bir coğrafi bölgede üretim yapma hakkına sahip olabilir ve franchise verenin izni olmadan bu bölge dışında satış yapamaz.

Uygulama Alanları:

• Gıda ve içecek sektöründe yaygın olarak görülür (örneğin: bira, süt ürünleri, dondurma).
• Kozmetik, temizlik ürünleri ve bazı özel tekstil ürünlerinde de uygulanabilir.

5.2. Hizmet Franchising’i

Hizmet franchising’i, franchise sisteminin en yaygın ve bilinen türüdür. Bu sistemde franchise alan, franchise verenin geliştirdiği bir hizmet konseptini, onun adı, markası ve işletme sistemi çerçevesinde uygular. Hizmet franchising’inde üretim değil, hizmet sunumu ön plandadır.

Özellikleri:

• Franchise alan, doğrudan bir mal üretimi yapmaz; bunun yerine müşteriye belirli bir hizmeti sunar.
• Hizmetin sunumu, franchise verenin belirlediği standartlara, müşteri ilişkileri ilkelerine ve işletme prosedürlerine uygun biçimde gerçekleştirilmelidir.
• Franchise veren, sistemin başarısı için franchise alana işletme eğitimi, hizmet sunumu teknikleri, yazılı prosedürler ve marka destek materyalleri sağlar.
• Hizmet kalitesinin korunması, marka imajı açısından kritik olduğundan, franchise veren genellikle sıkı denetim ve gözetim mekanizmaları uygular.

Uygulama Alanları:

• Fast food zincirleri
• Otelcilik sektörü
• Araç kiralama
• Kuru temizleme, kuaförlük, özel eğitim kurumları, sağlık ve fitness hizmetleri gibi birebir müşteri ilişkisi gerektiren sektörler.

5.3. Dağıtım Franchising’i

Dağıtım franchising’i, franchise sisteminin daha az karmaşık olan ve genellikle ticari mal satışı üzerine kurulu türüdür. Bu modelde franchise veren, belirli malların üreticisi veya toptancısıdır; franchise alan ise bu malların satışını yapar. Üretim sürecine katılım yoktur.

Özellikleri:

• Franchise alan, yalnızca malı temin edip satar; üretim veya hizmet sunumu gerçekleştirmez.
• Satılan ürünler, franchise verenin markasını taşır ve genellikle franchise veren tarafından sağlanan ambalaj, etiket ve promosyon malzemeleri ile sunulur.
• Franchise alan, yalnızca franchise verenin belirlediği ürünleri satmakla yükümlü olabilir. Bu tür sözleşmelerde rekabet yasağı veya başka ürünlerin satışı konusunda kısıtlamalar bulunabilir.
• Mağaza dizaynı, ürün yerleşimi, müşteri hizmeti politikaları ve fiyatlandırma gibi hususlar, franchise verenin kontrolünde olabilir.

Uygulama Alanları:

• Perakende sektörü (örnek: giyim mağazaları, kozmetik zincirleri)
• Elektronik ürün satışı, akaryakıt istasyonları, oto yedek parça satışı
• Zincir kitapçılar, oyuncak mağazaları gibi çoklu ürün gruplarına sahip mağazalar

5.4. Karma Franchise Modelleri

Uygulamada, yukarıda belirtilen franchise türleri çoğu zaman birbirinden tamamen ayrılmış halde bulunmaz. Özellikle büyük ölçekli franchise sistemlerinde, birden fazla unsurun aynı sözleşmede birleştiği karma franchise modelleri ortaya çıkabilir. Örneğin, hem bir ürünün satıldığı hem de hizmet sunulan bir işletmede (örneğin Starbucks gibi) dağıtım ve hizmet franchising unsurları bir arada bulunur. Bu tür karma modellerin sözleşmesel düzenlemesi daha karmaşık olup, her iki sistemin gerekliliklerini de göz önünde bulundurmayı gerektirir.

6. Franchise Sözleşmesinin Sona Ermesi

Franchise sözleşmesinin sona ermesi, taraflar arasındaki hukuki ilişkinin sonlanması anlamına gelir. Franchise sistemi, uzun vadeli ve sürekli borç yükümlülükleri getiren bir sözleşme türü olduğundan, sözleşmenin sona ermesi oldukça önemli ve dikkatle düzenlenmesi gereken bir husustur. Franchise sözleşmesinin sona ermesi, taraflar arasındaki tüm ilişkileri ve sözleşmeye dayalı hakları sonlandırabilir; ancak bu sona erme süreci, belirli kurallara, gerekçelere ve prosedürlere tabidir. Türk Borçlar Kanunu’nda, franchise sözleşmesinin sona ermesine ilişkin doğrudan bir düzenleme bulunmamakla birlikte, genel sözleşme hükümleri, taraflar arasında yapılacak anlaşmalar ve sözleşmeye özel koşullar göz önünde bulundurularak, franchise sözleşmesinin sona erme şekli belirlenir.

Franchise sözleşmesinin sona erme sürecinde, tarafların birbirlerine karşı üstlendikleri yükümlülükler, sözleşmenin sona ermesinin ardından da geçerliliğini sürdürebilir. Bu bağlamda, franchise sözleşmesinin sona ermesi, ya tarafların ortak iradesiyle gerçekleşebilir, ya da taraflardan birinin tek taraflı irade beyanıyla sözleşme sona erebilir. Franchise sözleşmesinin sona ermesinin birçok farklı nedeni olabilir ve bu nedenler hem olağan hem de olağanüstü fesih gibi farklı şekillerde karşımıza çıkabilir.

6.1. Franchise Sözleşmesinin Sona Erme Nedenleri

Franchise sözleşmesinin sona ermesi, aşağıdaki sebeplerle gerçekleşebilir:

6.1.1. Sürenin Dolması

Franchise sözleşmesinin süresi, sözleşmenin başında belirli bir süre olarak kararlaştırılabilir. Bu tür sözleşmelerde, sözleşme süresi sona erdiğinde taraflar arasında herhangi bir fesih bildirimi yapılmaksızın, sözleşme kendiliğinden sona erer. Bu durum, özellikle franchise sözleşmesinin başlangıcında net bir süre belirlenmişse geçerlidir. Ancak, franchise veren ve franchise alan arasında anlaşmazlık durumunda veya bir tarafın diğerine karşı sözleşme yükümlülüklerini yerine getirmemesi durumunda, süre bitmeden de sözleşmenin feshi söz konusu olabilir.

6.1.2. Tarafların Ortak Kararıyla Fesih

Franchise sözleşmesinin sona ermesi için her iki tarafın ortak rızası gerekir. Bu durumda, taraflar arasında yapılan görüşmeler sonucu karşılıklı anlaşmaya varılarak, sözleşme sonlandırılabilir. Ortak fesih, genellikle taraflar arasındaki güven ilişkisi bozulduğunda ya da franchise sisteminin faaliyetlerinde kalıcı bir aksama olduğunda tercih edilir. Bu tür fesih, her iki tarafın haklarını koruyacak şekilde yapılır ve franchise alanın gelecekteki operasyonları üzerinde herhangi bir olumsuz etki yaratmamak adına çoğu zaman karşılıklı rıza ile yapılır.

6.1.3. Tek Taraflı Fesih (Olağan Fesih)

Franchise sözleşmesi, belirli veya belirsiz süreli bir sözleşme olabilir. Belirli süreli sözleşmelerde, taraflardan biri sözleşme süresi dolmadan fesih iradesini beyan edemez. Ancak belirsiz süreli sözleşmelerde, taraflardan birinin, herhangi bir sebep göstermeksizin sözleşmeyi sona erdirme hakkı bulunmaktadır. Ancak, bu tür fesih işlemi belirli bir fesih süresine bağlıdır. Fesih süresi boyunca, sözleşmeyi sona erdirmek isteyen taraf, diğer tarafa yazılı olarak bildiride bulunmak zorundadır.

6.1.4. Olağanüstü Fesih

Olağanüstü fesih, taraflardan birinin sözleşmeye aykırı davranışları veya diğer taraf için sözleşmeye devam etmeyi çekilmez hale getiren bir sebeple gerçekleşir. Bu tür fesih, sözleşmeye taraf olanların kusuruna veya ihmallerine dayalı olabileceği gibi, taraflardan birinin sözleşme yükümlülüklerini yerine getirememesi veya yerine getirmemesi durumunda da söz konusu olabilir. Olağanüstü fesih durumunda, fesih iradesi karşı tarafa ulaştığı anda sözleşme sona erer ve herhangi bir bildirim süresi geçerli olmayabilir.

Olağanüstü fesih durumlarına örnek olarak; franchise verenin markasının kullanımıyla ilgili hakları ihlal etmesi, franchise alanın işyeri standartlarını yerine getirmemesi veya belirlenen kalite kontrollerine uymaması sayılabilir. Ayrıca, franchise alanın mal veya hizmetlerin tedarikinde ciddi aksaklıklar yaşaması veya ödeme yükümlülüklerini yerine getirmemesi de olağanüstü feshe neden olabilecek durumlar arasındadır.

6.1.5. İflas ve Mali Zorluklar

Franchise alan veya franchise veren, ekonomik açıdan mali zorluklar yaşadığında, iflas veya konkordato sürecine girilebilir. Bu gibi durumlarda, sözleşme taraflarının yükümlülüklerini yerine getirememesi, sözleşmenin feshi için geçerli bir neden oluşturur. İflas veya diğer mali güçlükler, franchise sisteminin sürdürülebilirliğini olumsuz etkileyebilir ve bu nedenle sözleşme feshedilebilir.

6.2. Franchise Sözleşmesinin Sona Ermesi Sonrası Yükümlülükler

Franchise sözleşmesinin sona ermesinin ardından, taraflar arasında sözleşmeye dayalı olarak daha önce yerine getirilmiş olan yükümlülüklerin sonlandırılması gerekebilir. Sözleşme sona erdikten sonra, tarafların birbirlerine karşı olan hak ve yükümlülükleri devam edebilir. Aşağıda, franchise sözleşmesinin sona ermesinin ardından karşılaşılan bazı yükümlülükler sıralanmaktadır:

6.2.1. Markanın ve Sistemlerin İadesi

Franchise sözleşmesinin sona ermesinin ardından, franchise alanın franchise verenin markasını, ticari sırlarını, yazılım ve diğer gayrimaddi haklarını kullanma hakkı sona erer. Franchise alan, franchise verenin markalarını ve işletme sistemini kullanmaya devam edemez. Bu durum, özellikle marka ve sistemin kullanımına dair tescil edilmiş hakların iade edilmesi veya yok edilmesi gerektiği anlamına gelir.

6.2.2. Ödemelerin Düzenlenmesi

Sözleşmenin sona ermesinin ardından, taraflar arasındaki tüm mali yükümlülüklerin ödenmesi gerekir. Franchise alan, franchise verene olan ödeme yükümlülüklerini, sözleşmede belirtilen süreler içinde yerine getirmek zorundadır. Ayrıca, franchise veren, franchise alanın belirli süre boyunca kullanımda tuttuğu mallar ve sistemlere dair herhangi bir ödeme talep edebilir.

6.2.3. Rekabet Yasağı ve Gizlilik Yükümlülüğü

Franchise sözleşmesinin sona ermesi, franchise alanın sözleşme süresince edinmiş olduğu ticari sırları ve bilgileri üçüncü kişilerle paylaşmasını yasaklar. Franchise alan, belirli bir süre boyunca (örneğin, sözleşmenin sona ermesinden sonra 2 yıl gibi) aynı alanda veya aynı sektörde doğrudan rekabet etmeme yükümlülüğü altına girebilir. Bu tür yükümlülükler, franchise verenin iş modelinin korunmasını sağlamak amacıyla önemlidir.

6.3. Franchise Sözleşmesinin Sona Ermesinde Dikkat Edilmesi Gerekenler

Franchise sözleşmesinin sona ermesi, yalnızca tarafların hukuki ilişkilerini sonlandırmakla kalmaz, aynı zamanda markanın geleceği, ticari sırların korunması, müşteri ilişkilerinin yönetilmesi ve işin sürekliliği üzerinde önemli etkiler yaratabilir. Bu sebeple, franchise sözleşmesinin sona erme koşulları, taraflar arasında baştan açıkça belirtilmeli, her iki tarafın da yükümlülükleri ve hakları net bir şekilde tanımlanmalıdır. Ayrıca, sözleşme sona erdiğinde, franchise verenin franchise alanla olan ilişkisini düzgün bir şekilde sonlandırmak için gerekli düzenlemeleri yapması önemlidir.