I. Giriş
Toplumda her bireyin eşit fırsatlar ve haklara sahip olması, demokratik bir toplumun temel ilkelerindendir. Bu bağlamda, engelli bireylerin ve eski hükümlülerin iş gücü piyasasına dahil edilmesi, sosyal adaletin sağlanması adına kritik bir adımdır. Türkiye’de, engellilerin ve eski hükümlülerin iş gücü piyasasına entegrasyonunu teşvik etmek amacıyla, 4857 sayılı İş Kanunu’nda belirli yükümlülükler getirilmiştir. Bu makalede, engelli ve eski hükümlü çalıştırma zorunluluğu, ilgili hukuki düzenlemeler, işveren yükümlülükleri, denetim ve teşvik mekanizmaları ayrıntılı bir şekilde ele alınacaktır.
II. İlgili Mevzuat
Engelli ve eski hükümlü çalıştırma zorunluluğu, 4857 sayılı İş Kanunu’nun 30. maddesinde öngörülen kota sistemi ile sağlanmaktadır. Bu maddeye göre, işverenlerin yerine getirmeleri gereken yükümlülükler ve sağlanan teşvikler, iş gücü piyasasında dezavantajlı grupların istihdamını teşvik etmek için bir araç olarak kullanılmaktadır.
A. Kota Sistemi
4857 sayılı İş Kanunu’nun 30. maddesi kapsamında, engelli ve eski hükümlülerin çalıştırılması için belirlenen kota sistemi şu şekilde düzenlenmiştir:
- 50 veya daha fazla işçi çalıştıran işyerlerinde, işverenlerin özel sektör işyerlerinde yüzde üç engelli, kamu işyerlerinde ise yüzde dört engelli ile yüzde iki eski hükümlü veya terörle mücadelede malul sayılmayacak şekilde yaralanan işçiyi meslek, beden ve ruhsal durumlarına uygun işlerde çalıştırmakla yükümlü oldukları belirtilmiştir.
Bu düzenleme, engelli ve eski hükümlü işçilerin topluma katılımını desteklemek ve iş gücü piyasasında fırsat eşitliği sağlamak amacıyla yapılmıştır. Engelli bireyler, meslek, beden ve ruhsal durumlarına uygun işlerde istihdam edilerek, iş gücüne katılımları artırılmaktadır. Kamu ve özel sektör işyerlerinin bu yükümlülüğü yerine getirmemeleri halinde cezai yaptırımlar uygulanmaktadır.
III. İşveren Yükümlülükleri
A. Engelli ve Eski Hükümlü Çalıştırma Yükümlülüğü
İşverenler, 4857 sayılı İş Kanunu’nun 30. maddesi uyarınca belirlenen oranlarda engelli ve eski hükümlü işçi çalıştırmak zorundadırlar. Bu yükümlülüğün yerine getirilmesi, Türkiye’deki engelli bireylerin ve eski hükümlülerin iş gücü piyasasına entegrasyonunu sağlamak ve toplumsal eşitliği güçlendirmek için önemli bir adımdır.
Engelli işçiler, meslek, beden ve ruhsal durumlarına uygun işlerde çalıştırılmalı ve işyerlerinde onlara özel çalışma alanları sağlanmalıdır. İşverenler, engelli bireyleri işe alırken, onların özel ihtiyaçlarını göz önünde bulundurmalı ve işyeri şartlarını bu doğrultuda düzenlemelidir. Eski hükümlüler de benzer şekilde, çalıştırıldıkları işyerinde mesleklerine uygun olarak istihdam edilmelidir.
B. İşçi Sayısının Hesaplanması ve Kısmi Süreli Çalışanlar
İşverenlerin, engelli ve eski hükümlü işçi çalıştırma yükümlülüğü, işyerindeki toplam işçi sayısına göre hesaplanmaktadır. Bu hesaplamada kısmi süreli çalışanlar da dikkate alınarak, çalışma süreleri tam süreli çalışmaya dönüştürülmektedir. Yarıya kadar kesirler dikkate alınmadan hesaplama yapılır, yarım ve daha fazla olan sayılar tam olarak kabul edilir.
C. Takip ve Denetim
Engelli ve eski hükümlü işçi çalıştırma yükümlülüğünün denetimi, Çalışma ve İş Kurumu İl Müdürlükleri tarafından yapılmaktadır. Bu denetim, işverenlerin kotaya uygun şekilde engelli işçi çalıştırıp çalıştırmadığını takip etmek amacıyla aylık olarak gerçekleştirilmektedir. Engelli kontenjanları açığı bulunan işverenlerle iletişime geçilerek, işgücü talepleri toplanmakta ve bu taleplerin İŞKUR’un internet sayfasında yayımlanarak, işverenlerin yükümlülüklerini yerine getirmeleri sağlanmaktadır.
D. İdari Para Cezası
İşverenler, engelli işçi çalıştırma yükümlülüklerini yerine getirmedikleri takdirde, 4857 sayılı İş Kanunu’nun 101. maddesi uyarınca idari para cezasına çarptırılabilirler. Bu ceza, çalıştırılmayan her engelli işçi ve her ay için uygulanır. Kamu kuruluşları da bu para cezasından muaf tutulmamaktadır.
IV. Teşvikler ve Destekler
A. Sosyal Güvenlik Primi Teşviği
Özel sektör işverenleri, çalıştırdıkları her bir engelli için asgari ücret düzeyindeki sosyal güvenlik primi işveren paylarının tamamını Hazine’den karşılatmaktadır. Bu düzenleme, işverenlerin engelli işçi istihdamını teşvik etmek amacıyla sunulan önemli bir destektir.
B. Ceza Gelirlerinin Kullanımı
Engelli işçi çalıştırmadığı için işverenlerden tahsil edilen ceza paraları, engellilerin istihdamına yönelik projelerde kullanılmaktadır. Bu projeler, engellilerin kendi işlerini kurmalarını, iş bulmalarını sağlayacak destek teknolojilerini geliştirmeyi ve engellilerin işyerlerinde uyum süreçlerini kolaylaştırmayı hedefler.
C. İŞKUR’un Rolü
İŞKUR, engellilere yönelik iş ve meslek danışmanlığı hizmetleri sunarak, mesleki eğitimler ve işbaşı eğitim programlarına yönlendirme yapmaktadır. Ayrıca, engellilerin uygun işlere yerleştirilmelerini sağlamak ve kendi işlerini kurmalarını teşvik etmek amacıyla çeşitli programlar düzenlenmektedir.
V. Askerlik ve Kanundan Doğan Çalışma Durumunda İş Sözleşmesi
A. İş Sözleşmesinin Feshi
Askerlik hizmeti veya başka bir kanuni görev nedeniyle işinden ayrılan işçinin iş sözleşmesi, bu görevin sona ermesinden itibaren iki ay içinde işveren tarafından yeniden değerlendirilmek üzere işbaşı yaptırılmalıdır. Aksi takdirde, işveren üç aylık ücret tutarında tazminat ödemek zorundadır.
B. İşe Yeniden Alınma Hakkı
Kanuni bir sebeple işinden ayrılan işçiler, bu görevin sona ermesinin ardından eski işyerlerine veya benzer işlere öncelikli olarak alınmak zorundadır. Bu yükümlülük, işverenin çalışanına karşı olan sorumluluklarını yerine getirmesi için gereklidir.
VI. Sonuç ve Değerlendirme
Engelli ve eski hükümlü işçi çalıştırma yükümlülükleri, işverenlerin toplumsal sorumluluklarını yerine getirmeleri ve iş gücü piyasasında fırsat eşitliğini sağlamak için kritik bir rol oynamaktadır. 4857 sayılı İş Kanunu ile getirilen kota sistemi, engelli ve eski hükümlülerin istihdamını artırmayı amaçlamakta olup, uygulamada etkili bir denetim ve teşvik mekanizması ile desteklenmektedir. Ancak, işverenlerin yükümlülüklerini yerine getirmeleri, toplumsal eşitliğin sağlanmasında önemli bir adım olacaktır. Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı’nın ve İŞKUR’un sağladığı destekler, engelli ve eski hükümlü işçilerin iş gücüne entegrasyonunu kolaylaştırmakta ve devletin bu konuda sunduğu teşviklerle işverenlerin bu sorumlulukları yerine getirmeleri teşvik edilmektedir.
