Memnu hakların iadesi, ceza hukuku alanında, ceza mahkumiyetine uğramış bireylerin, cezalarının infazı sonrasında kaybettikleri bazı haklarını geri kazanabilmelerini sağlayan önemli bir müessesedir. Bu düzenleme, Türk Ceza Kanunu (TCK) dışında yer alan özel kanunlar tarafından yasaklanan hakların iade edilmesine yönelik bir mekanizma sunmaktadır. Ancak, bu hakların geri verilmesi için belirli koşulların yerine getirilmesi gerekmektedir. Adli Sicil Kanunu’na eklenen 13/A maddesi, yasaklanmış hakların geri verilmesiyle ilgili düzenlemeleri netleştirirken, TCK 53. maddesi ile çelişmeyen ancak belirli istisnaları da içeren bir çerçeve sunmaktadır.
Memnu Hakların İadesi Nedir?
Memnu hakların iadesi, ceza mahkumiyetinin ardından, hükümlünün kaybettiği bazı haklarının geri verilmesi anlamına gelir. Türk Ceza Kanunu (TCK) 53. maddesi, cezanın infazı sonrasında, hükümlünün tüm yasaklanmış haklarını geri kazanacağına işaret etse de, bazı özel kanunlar, belirli hakları kullanmayı engellemeye devam edebilir. Bu engeller arasında, avukatlık, milletvekilliği, mali müşavirlik, kamu görevleri gibi mesleklerin yapılması yer alır.
Örneğin, TCK’ya göre ceza infazı tamamlanmış bir kişi, avukatlık gibi mesleklerde çalışmaya devam edemeyebilir çünkü ilgili mesleklerin özel kanunları, bu tür yasaklamaları öngörür. Bu durumda, hükümlü, özel kanunlarla getirilmiş yasaklardan kurtulabilmek için memnu hakların iadesi talebinde bulunabilir. Memnu hakların iadesi, ceza hukuku bağlamında, bu yasaklılıkları ortadan kaldırmak için öngörülmüş bir düzenlemedir.
Adli Sicil Kanunu’na Göre Memnu Hakların İadesi Koşulları
Adli Sicil Kanunu’na eklenen 13/A maddesi gereği, memnu hakların iadesi talebinde bulunabilmek için iki temel koşulun yerine getirilmesi gerekmektedir. Bu koşullar, yasaklanmış hakların geri verilmesini talep eden hükümlüler için belirleyici unsurlar olup, başvurunun başarıyla sonuçlanabilmesi için bu şartların sağlanması önemlidir.
1. Cezanın Tamamen İnfaz Edilmiş Olması
Memnu hakların iadesinin ilk koşulu, hükümlünün mahkumiyet cezasını tamamen infaz etmiş olmasıdır. Ancak bu, yalnızca cezaevinden koşullu salıverilme ile tahliye olmak anlamına gelmez. Ceza, hükümlünün koşullu salıverilmesinin ardından, geriye kalan süreyi de dışarıda geçirecek şekilde tam olarak infaz edilmelidir. Hükümlü, sadece cezaevinde geçirilen süreyi değil, dışarıda geçirdiği denetimli serbestlik sürecini de tamamlamalıdır. Örneğin, 6 yıl hapis cezası alan bir hükümlü, 4 yıl cezaevinde kaldıktan sonra dışarıda kalan 2 yıllık denetimli serbestlik süresini de tamamlayarak, cezasının tamamını infaz etmiş olur. Bu noktada, cezanın tam olarak infaz edilmesi, yasaklanmış hakların iadesine başvurabilmek için temel bir şarttır.
2. Hükümlünün Yeni Bir Suç İşlememesi ve İyi Halli Olması
Memnu hakların iadesinin ikinci koşulu, hükümlünün cezasının infazından sonra yeni bir suç işlememiş olması ve yaşamını “iyi halli” olarak sürdürmesidir. Mahkemeler, başvuruya karar verirken, hükümlünün sosyal yaşantısını ve topluma uyum sağlama durumunu dikkate alır. Hükümlü, infaz sürecini tamamladıktan sonra suç işlememiş ve herhangi bir olumsuz davranış sergilememişse, mahkeme bu durumu “iyi halli” olarak değerlendirebilir.
“İyi halli” olmak, hükümlünün toplumsal hayatta hiçbir olumsuz davranış sergilemeden, düzenli ve uyumlu bir yaşam sürdürmesini ifade eder. Bu durumda, mahkeme, hükümlüyü olumlu bir şekilde değerlendirerek, yasaklanmış hakların iade edilmesi yönünde karar verebilir.
Türk Ceza Kanunu ve Adli Sicil Kanunu Arasındaki İlişki
Türk Ceza Kanunu’nun 53. maddesi, ceza infazı sonrasında kişilerin kaybettikleri hakları geri kazanmalarını düzenlerken, Adli Sicil Kanunu m.13/A, bu hakların iade edilmesi için gereken koşulları belirler. Ancak, TCK 53. maddesinin beşinci ve altıncı fıkraları, yasaklanmış hakların geri verilmesinden muaf tutulmuştur. Bu fıkralar, özellikle milletvekilliği gibi bazı kamu görevleri için, hükümlülerin hala yasaklı kalmalarına neden olabilir. Yani, belirli haklar, cezanın infazı sonrası da geri verilmeden kalabilir. Bu istisnalar, adli sicil kayıtları ve ceza hukuku uygulamaları arasındaki uyumu sağlamak amacıyla getirilmiş düzenlemelerdir.
Memnu Hakların İadesi İçin Başvuru Süreci ve Yetkili Mahkeme
Memnu hakların iadesi talebinde bulunmak için, hükümlü, yetkili mahkemeye başvuruda bulunmalıdır. Bu başvuru, genellikle bir dilekçe ile yapılır. Mahkeme, başvuruyu değerlendirirken, cezanın infazının tamamlanıp tamamlanmadığını, hükümlünün suç işlemeyip iyi halli olup olmadığını dikkate alır. Başvuru için iki farklı mahkeme yetkili olabilir:
- Hükmü Veren Mahkeme: Hükümlünün ceza mahkemesi tarafından yargılandığı ve mahkumiyet kararının verildiği mahkeme, yasaklanmış hakların iade edilmesine karar verebilir. Bu mahkeme, hükmün içeriğine daha hakim olduğundan, başvuruları değerlendirmek için daha uygun olabilir.
- İkamet Mahkemesi: Hükümlü, mahkumiyet kararını veren mahkemenin bulunduğu şehirde yaşamıyorsa, ikamet ettiği yerdeki aynı derecedeki mahkemeye de başvurabilir. Bu durumda, mahkeme, ilgili evrakları başka bir mahkemeden alarak başvuruyu değerlendirir.
Hükümlü, her iki mahkemeden birini seçme hakkına sahiptir, ancak hükmü veren mahkeme genellikle daha hızlı ve kolay bir karar verebilir.
Sonuç ve Değerlendirme
Memnu hakların iadesi, ceza hukukunun önemli bir düzenlemesidir ve hükümlülerin kaybettikleri bazı hakları yeniden kazanmalarını sağlar. Bu süreç, yalnızca cezanın infazı ile ilgili değil, aynı zamanda hükümlünün toplumsal hayata yeniden entegrasyonunu sağlamayı amaçlayan bir mekanizmadır. Adli Sicil Kanunu’na eklenen 13/A maddesi, memnu hakların iadesi için belirli koşullar öngörerek, hükümlülerin bu haklarını geri alabilmesi için net bir çerçeve çizer.
Hükümlülerin, cezalarını tam olarak infaz etmeleri ve yaşamlarını “iyi halli” sürdürmeleri, bu hakları geri alabilmeleri için gerekli şartlardır. Mahkemeler, başvuruları değerlendirirken, bu unsurları göz önünde bulundurur ve hükümlülerin haklarını iade etmek için uygun kararlar verir. Bu düzenleme, yalnızca bireysel hakların geri kazanılmasını sağlamakla kalmaz, aynı zamanda toplumun yeniden suçtan uzak, düzenli bireyler yetiştirmesine katkı sağlar.
