Giriş:
Adaletin tecelli etmesi, yalnızca hukukun doğru bir şekilde uygulanması ile mümkün olur. Ancak, yargılamada yer alan hakimin tarafsızlığı ve bağımsızlığı, tüm davaların en temel ilkelerindendir. Bu bağlamda, bir hakim hakkında tarafsızlık şüphesi doğarsa, dava taraflarının reddi hakim talebinde bulunma hakkı vardır. Reddi hakim, adaletin sağlanabilmesi için oldukça önemli bir araçtır. Tarafların haklarının güvence altına alınması amacıyla, hukuki düzenlemeler bu süreçleri belirli kurallar çerçevesinde denetler.
Türk hukuk sisteminde, red hakkı bir yargılama sürecinin her aşamasında, belirli şartlar altında kullanılabilir. Reddi hakim talebinin ne zaman ve hangi şartlar altında yapılabileceği, hangi sebeplerle geçerli olduğu ve başvurulacak usuller, bu makalede ayrıntılı bir şekilde ele alınacaktır.
Reddi Hakim Nedir?
Reddi hakim, bir davada görevli olan hakimin tarafsızlığına veya bağımsızlığına dair bir şüphe ortaya çıktığında, davanın taraflarından birinin başvurusu ile reddedilmesidir. Reddi hakim, Türk Medeni Kanunu, Türk Ceza Kanunu ve özellikle Hukuk Muhakemeleri Kanunu (HMK) ve Ceza Muhakemeleri Kanunu (CMK)‘nda açıkça düzenlenmiş bir haktır.
Adaletin sağlanabilmesi için hakimin tarafsızlığı, bağımsızlığı ve objektifliği çok önemlidir. Yargılamaya müdahale edilmemesi ve hiçbir çıkar ilişkisi olmaması gerektiği gibi, herhangi bir sebepten ötürü hakimin taraflı olduğu düşünülüyorsa, o hakim reddedilebilir.
Reddi Hakim Talebinin Hukuki Dayanakları
Türk hukuk sisteminde, reddi hakim talebinin yapılabileceği durumlar ve buna dair prosedürler belirli yasal düzenlemelerle netleştirilmiştir. HMK ve CMK gibi temel yasalarda, reddi hakim talebine ilişkin ayrıntılı hükümler bulunmaktadır.
1. Hukuk Muhakemeleri Kanunu (HMK) ve Reddi Hakim
6100 sayılı Hukuk Usulü Muhakemeleri Kanunu (HMK), hâkimin reddi ile ilgili düzenlemeleri ayrıntılı bir şekilde belirlemiş olup, adil yargılamanın sağlanması amacıyla tarafsızlık ilkesine büyük önem atfetmektedir. Kanunun 36. maddesi, hâkimin reddedilmesi için geçerli sebepleri ortaya koyarken, 38. maddesi ise ret talebi usulünü düzenlemektedir. Bu yazıda, 6100 sayılı HMK’ya göre hâkimin reddedilmesi ile ilgili sebepler ve ret talebi prosedürü detaylı bir şekilde incelenmiştir.
Hâkimin Reddi Sebepleri (HMK Madde 36)
6100 sayılı Hukuk Usulü Muhakemeleri Kanunu’nun 36. maddesi, hâkimin reddi için geçerli olan tarafsızlık şüphelerini açıklığa kavuşturmuştur. Maddeye göre, hâkimin tarafsızlığını şüpheye düşürebilecek önemli sebepler mevcutsa, taraflardan biri hâkimi reddedebilir. Ayrıca, hâkim de tarafsızlık ilkesine aykırı bir durumda çekilme yoluna gidebilir. Bu sebepler şunlardır:
1. Davada Bir Tarafa Öğüt Vermek veya Yol Göstermek
Eğer hâkim, davada taraflardan birine öğüt vermiş ya da taraflar arasında çözüm önerisinde bulunmuşsa, bu durum hâkimin tarafsızlığını şüpheye düşürebilir. Hâkim, davadaki taraflardan birine yönelik herhangi bir yönlendirme veya öneri yapmamalıdır.
2. Kanunen Gerekmeyen Hâlde Görüş Bildirmek
Hâkimin, davada taraflardan birine veya üçüncü kişilere, kanunen gerekmediği hâlde görüşünü açıklaması da reddi için geçerli sebeplerden biridir. Bu durum, hâkimin tarafsızlık ilkesine aykırı hareket ettiği anlamına gelir.
3. Tanıklık veya Bilirkişilik Yapmış Olmak
Eğer hâkim, davada tanık veya bilirkişi olarak dinlenmiş ya da hakem sıfatıyla görev yapmışsa, bu durum da reddi gerektiren sebeplerden biridir. Bu gibi durumlar hâkimin davaya tarafsız bir şekilde bakabilmesini engeller.
4. Yansoy Hısımlığı Durumu
Davada, hâkimin yansoy hısımlığı (dördüncü dereceye kadar) bulunması hâkim için bir tarafsızlık sorunu oluşturur. Hâkim, yakın akrabalarından biri ile ilgili davada karar veremez.
5. Düşmanlık veya Hukuki Bir İlişki Bulunması
Davada, hâkimin iki taraftan biri ile daha önce hukuki bir ilişkisi olmuşsa ya da aralarında bir düşmanlık bulunuyorsa, hâkim bu davaya tarafsız bir şekilde bakamaz. Bu durumda, hâkimin reddi istenebilir.
Hâkimin Reddi Usulü (HMK Madde 38)
6100 sayılı Hukuk Usulü Muhakemeleri Kanunu’nun 38. maddesi, hâkimin reddine dair usul ve başvuru prosedürünü ayrıntılı olarak düzenlemiştir. Bu maddeye göre, hâkimin reddi talebi şu şekilde yapılır:
1. Ret Talebinin İlk Duruşmada İleri Sürülmesi Gerekliliği
Hâkimin reddi talebi, ret sebebini öğrenen taraf tarafından ilk duruşmada yapılmalıdır. Eğer taraf, ret sebeplerini duruşma esnasında öğrenirse, bu talebin en geç öğrenmeden sonraki ilk duruşmada yapılması gerekmektedir. Bu süre içinde yapılmayan reddi hakim talebi, dikkate alınmaz.
2. Ret Talebinin Dilekçe ile Yapılması
Reddi hakim talebi, dilekçe ile yapılmalıdır. Bu dilekçede, ret talebinin dayandığı sebepler açıkça belirtilmeli ve varsa deliller ve belgeler de eklenmelidir. Talebin dayandığı sebeplerin açıkça ifade edilmesi, talebin doğru değerlendirilmesi için önemlidir.
3. Ret Talebinin Hâkimin Ait Olduğu Mahkemeye Verilmesi
Reddi hakim talebi, reddi istenen hâkimin mensup olduğu mahkemeye yapılmalıdır. Talep bu mahkemeye verildikten sonra, ilgili prosedürler takip edilir.
4. Ret Talebinin Geri Alınamaması
Reddi hakim talebi bir kez yapıldıktan sonra, geri alınamaz. Talep geri alınırsa, bu durum geçersiz sayılır.
5. Karşı Tarafa Tebligat ve Cevap Verme Süresi
Reddi hakim talebini yapan taraf, dilekçesini karşı tarafa tebliğ ettirir. Karşı taraf, bu talebe bir hafta içinde cevap verebilir. Bu süre sonunda, karşı tarafın cevabı olmadan işlem yapılmaz.
6. Hâkimin Ret Sebeplerini İncelemesi
Hâkim, ret talebini aldıktan sonra bir hafta içinde dosyayı inceleyerek, reddi istenen sebeplerin hukuka uygun olup olmadığını değerlendirir ve görüşünü yazılı olarak bildirir. Ardından dosyayı, karar verilmesi için ilgili mercie gönderir.
2. Ceza Muhakemeleri Kanunu (CMK) ve Reddi Hakim
CMK‘da, ceza davalarındaki hakimlerin tarafsızlık ve bağımsızlık ilkelerine nasıl uymaları gerektiği açıklanmıştır. Ceza yargılamasında da bir hakim hakkında tarafsızlık şüphesi varsa, reddi hakim talep edilebilir. Buradaki düzenleme, özellikle ceza davalarında yer alan hakimlerin görevini düzgün yerine getirmelerini sağlamayı amaçlamaktadır.
5271 Sayılı Ceza Muhakemesi Kanunu, yargılamada tarafsızlık ilkesinin korunabilmesi için oldukça önemli düzenlemelere sahiptir. Hâkimin davaya katılamayacağı hâller, görev yasakları ve reddi hakim gibi kavramlar, adaletin sağlanmasında kritik bir rol oynar. Tarafsızlık ilkesinin ihlali, yargılamanın güvenilirliğini zedeler ve bu nedenle CMK’da yer alan hükümler, hâkimin görevini nasıl yerine getirmesi gerektiğini detaylı bir şekilde belirler.
Hâkimin Davaya Katılamayacağı Durumlar (CMK Madde 22)
5271 sayılı Ceza Muhakemesi Kanunu’nun 22. maddesi, hâkimin tarafsızlık ilkesini ihlal edecek şekilde davaya katılamayacağı durumları net bir şekilde belirlemiştir. İşte CMK 22. maddesine göre hâkimin davaya katılamayacağı hâller:
1. Suçtan Kendisi Zarar Görmüşse
Eğer hâkim, davada söz konusu olan suçtan kendisi zarar görmüşse, bu durum tarafsızlık ilkesine aykırıdır. Bu nedenle, hâkim bu davaya bakamaz. Hâkimin kişisel çıkarları ve duygusal bağları, kararını etkilememelidir.
2. Evlilik, Vesayet veya Kayyımlık İlişkisi Bulunması
Hâkimin, şüpheli, sanık veya mağdurla evlilik, vesayet veya kayyımlık ilişkisi olması durumunda da tarafsızlık şüphesi doğar. Bu hâl, hâkimin tarafsızlık ilkesine aykırı olduğu için reddi gerekçesi olabilir.
3. Kan veya Kayın Hısımlığı
Şüpheli, sanık veya mağdurun kan ya da kayın hısımlığından birinci, ikinci, üçüncü dereceye kadar hısımlık ilişkisi bulunan hâkim de, yargılamada tarafsızlık ilkesine uymadığı için davaya katılamaz.
4. Evlât Edinme Bağlantısı
Evlât edinme yoluyla bir bağlantı söz konusu olduğunda da hâkim, davaya tarafsız bakamayacağı için davada görev alamaz.
5. Tanıklık veya Bilirkişilik Yapmış Hâkim
Davanın herhangi bir aşamasında hâkim, tanıklık ya da bilirkişilik yapmışsa, bu da hâkimin tarafsızlığını zedeler. Bu durumda da hâkim reddedilmelidir.
Hâkimin Görev Yasağı ve Yargılamaya Katılamayacağı Durumlar (CMK Madde 23)
Ceza Muhakemesi Kanunu’nun 23. maddesi, hâkimin görev yasağı ve bu yasağa uymama durumunda yargılamaya katılamayacağı hâlleri düzenler.
1. Karar veya Hükme Katılan Hâkim, Aynı Karara Katılamaz
Eğer bir hâkim, daha önce bir karar ya da hükme katıldıysa, yüksek görevli mahkeme tarafından verilen aynı karara katılamaz. Bu, hâkimin objektifliğini koruması amacıyla belirlenen bir yasaktır.
2. Soruşturma Evresinde Görev Almış Hâkim, Kovuşturma Evresinde Görev Yapamaz
Soruşturma aşamasında görev alan hâkim, aynı davanın kovuşturma aşamasında görev yapamaz. Bu düzenleme, yargılamanın tarafsız hâkimlerce yapılmasını sağlamayı amaçlar.
3. Yargılamanın Yenilenmesi Durumu
Yargılamanın yenilenmesi durumunda, önceki yargılamada görev yapan hâkim, aynı davada yeniden görev alamaz. Bu, hâkimin önceden verdiği kararların etkisi altında kalmasını engellemeye yönelik bir düzenlemedir.
Reddi Hakim Sebepleri ve Talep Edilebilecek Durumlar (CMK Madde 24)
CMK Madde 24, hâkimin reddedilmesi ile ilgili hükümleri düzenler. Hâkimin reddi talebi, yalnızca belirli sebeplerle yapılabilir ve bu sebepler, yargılamada adaletin sağlanabilmesi için büyük önem taşır.
1. Hâkimin Tarafsızlığını Şüpheye Düşürecek Sebepler
Bir hâkim, tarafsızlık ilkesine aykırı hareket ediyorsa ya da hâkimin tarafsızlığı şüpheye düşürülmüşse, bu hâkim reddedilebilir. Bu durumda, taraflardan birinin reddi hakim talep etme hakkı doğar. Hâkimin tarafsız olamayacağı durumlar, somut olaylara göre değişebilir, ancak mantıklı ve objektif bir sebep olmalıdır.
2. Reddi Hakim Talebinde Bulunabilecek Kişiler
Cumhuriyet savcısı, şüpheli, sanık veya bu kişilerin müdafii (avukatları), katılan ve vekili hâkimin reddi için talepte bulunabilirler. Bu kişiler, hâkimin tarafsızlığını şüpheye düşüren bir durum olduğunu ileri sürerek reddi isteyebilirler.
3. Hâkimin Reddine Dair Karar
Reddi hakim talebinin kabul edilmesi durumunda, yeni bir hâkim atanır ve dava o hâkimle devam eder. Eğer reddi hakim talebi kabul edilmezse, mahkeme gerekçeli bir karar verir ve dava mevcut hâkimle devam eder.
Hâkimin Çekinmesi ve Tarafsızlık
Ceza Muhakemesi Kanunu, hâkimin tarafsızlık konusunda şüpheye düşmesi durumunda, çekinme yolunu da düzenlemiştir. CMK 30. madde, hâkimin çekinmesi durumunda takip edilecek yolu belirler.
Hâkimin Çekinmesi Durumu
Eğer bir hâkim, tarafsızlığını şüpheye düşürecek sebeplerle çekinmek isterse, mahkeme bu talebi inceleyerek uygun olup olmadığına karar verir. Uygun bulunması durumunda, davaya bakacak başka bir hâkim görevlendirilir.
Reddi Hakim Sebepleri
Reddi hakim talebinin yapılabilmesi için geçerli sebeplerin olması gerekmektedir. HMK ve CMK çerçevesinde belirlenen red sebepleri, herhangi bir tarafın yargılamaya olan güvenini zedeleyebilecek durumlardır. Aşağıda, reddi hakim talebine sebep olabilecek başlıca durumlar yer almaktadır:
1. Hakimin Taraflarla Kişisel Bağlantısı
Hakimlerin, davanın taraflarından biriyle kişisel bir ilişki içerisinde olması durumunda, bu durum tarafsızlık ilkesine zarar verir. Akrabalık, dostluk ya da herhangi bir kişisel bağ, hakimin kararını etkileyecek bir durum yaratabilir. Bu nedenle, kişisel bağlantısı bulunan bir hakim, reddedilebilir.
2. Hakimin Davanın Taraflarından Biriyle Çıkar İlişkisi Bulunması
Hakimin davanın bir tarafıyla çıkar ilişkisi olması, onun kararını objektif bir şekilde vermesini engelleyebilir. Özellikle, hakim ve davanın tarafları arasında ticari ya da mali çıkar ilişkisi varsa, bu durum reddi hakim talebini doğurabilir.
3. Hakimin Davaya Ait Önyargıları Bulunması
Bir hakim, daha önce davayla ilgili görüş bildirmiş veya bir taraf hakkında olumsuz bir kanaate sahip olmuşsa, objektifliğini kaybetmiş demektir. Önyargılı bir hakim, adaletin sağlanmasına engel olabilir ve bu nedenle reddedilebilir.
4. Hakimin Dava Taraflarından Biriyle Fiziksel veya Duygusal Bağlantısı Olması
Davada yer alan bir tarafla geçmişte fiziksel ya da duygusal bir ilişki kurmuş hakim, yine tarafsızlık ilkesini ihlal etmiş olur. Bu tür ilişkiler, adil bir yargılama sürecinin işleyişini olumsuz etkileyebilir.
5. Hakimin Davanın Önceki Süreçlerinde Görev Almış Olması
Eğer bir hakim, davanın önceki aşamalarında yer almış ve tarafların lehine veya aleyhine bir karar vermişse, bu da reddi hakim talebine sebep olabilir. Davaya müdahil olan hakimin tekrar görevlendirilmesi, adaletin sağlanması açısından sorun teşkil edebilir.
Reddi Hakim Talebinin Başvurulması
Reddi hakim talebi, davada görevli olan mahkemeye yapılır ve bu başvuru yazılı olmalıdır. Talep, davaya bakan hakim hakkında yapılır ve mahkemeye sunulur. Talep için herhangi bir zaman kısıtlaması bulunmamakla birlikte, davanın başından itibaren de reddi hakim talep edilebilir. Ancak, başvurulan hakim, davaya daha önce katılmamışsa, talep edildiği takdirde reddedilebilir.
Başvurulan hakim, reddi hakim talebine ilişkin kararını verir. Eğer hakim reddedilirse, yeni bir hakim atanır ve dava o hakimle devam eder. Eğer reddedilmezse, bu kararın gerekçeleri de mahkeme tarafından sunulur.
Reddi Hakim Süreci ve İtiraz Yolları
Reddi hakim talebi kabul edilirse, dava süreci, yeni atanacak bir hakimle devam eder. Ancak, red talebinin reddedilmesi durumunda, istinaf veya temyiz yoluyla ilk kararın verilmesi ile birlikte bu kararın üst mahkemelere taşınması mümkündür. Bu, tarafların adaletin doğru şekilde sağlanması adına başvurabileceği hukuki bir yol olarak kabul edilir.
Sonuç
Reddi hakim hakkı, adaletin sağlanabilmesi için kritik bir öneme sahiptir. Hakimlerin, tarafsızlık ve bağımsızlık ilkelerine sadık kalmaları, yargılamanın sağlıklı bir şekilde işlemesi açısından zorunludur. Reddi hakim talebinin yapılabilmesi için belirli hukuki sebeplerin ve prosedürlerin yerine getirilmesi gereklidir. Tarafsızlık ve bağımsızlık ilkesine aykırı bir durum ortaya çıkarsa, taraflar hukuki haklarını kullanarak hakimi reddedebilirler. Bu süreç, adaletin doğru bir şekilde sağlanması adına önemli bir koruyucu mekanizmadır.
